KALEN MAMUK MAK HATAN “AMBERE” NIA HALERIK.

“Wainhira hau hili lata hotu, hau liu kedas husi mercado Taibesi atu tetu, hira oan deit mos la buat ida tenki sosa kedan batar ka fos lata ruma mai uma hodi han ho oan sira”

“Avancaho prestasaun meius investigativu ne´e pois hotu tiha ne´e, iha karik tempo ruma sae fali ba iha parte CAVR nia oin moru let neé lao tuir det bee dalan iha neba iha rai lolon sukaer hun ida iha familia tiu Ambere mos presija ita expos” Gil Mauberismo manda lia fuan nee liu husi media social Facebook (FB) Domingo kalan mais ou menos tuku 09:30 hodi fo dalan mai hau.

“Rai nee naroman lalais atu nunee hau bele hatene Ambere nia moris nee oinsa los” hanoin ambisuan mosu teki-teki iha hau fuan wanhira lee hotu lia fuan nee.

Oras hatudu tuku 10:25 depois de tuir enkontro iha redasaun Rádio Timor-leste, loron matan hahu hamanas rai no ai-horis iha laletek Mascarinhas...anin huu rai uut falun tomak hau nia isin wainhira koko hakbesik aan ba tiu Ambere nia uma.

Wainhira too iha laletek nia hun “Alin hatene tiu Ambere nia uma ga?” hau husu labarik nain rua bee halimar duni malu iha laletek nia hun “ooo tiu Ambere ga…sim iha foho leten neba nee…” labarik nain rua hatan hau nia lian simulatanea (serentak) hodi hatudu Ambere nia uma. “Obrigado alin, bele lori hau ba ga?” hau agradese alin nain rua nee hodi husu ajuda. “Bele maun ita ba hamutuk deit” sira hatan hau hodi halai uluk “Tuir ami” sira haruka hau.

Wainhira to’o Ambere nia uma “Bom dia tiu” hau komprimenta tiu bee isin moreno, fuuk mutin bee hanaran Ambere nee. “Bom dia No...mai...mai tama uma laran mak ita kolia” nia haruka hau hodi lao uluk. “Diak tiu” hau hatan hodi hakat ain tama ona ba tiu Ambere nia uma bee dook liu, husi lia fuan luxu nee (sangat jauh dari kata mewah), tanba nia uma didin deit ho kalen dodok.

Uma ho naruk metro hitu no luan metro neen, uma nee mak Ambere ho ferik oan no nia oan hamahan aan iha nee, matan hateken husi uma laran ba kakuluk borus too lahehan tutun.
“Hau iha nee hamutuk ho hau nia oan no ferik oan, ami nain tolu deit, maibe hau nia oan feto nee mos lahatene kolia, hau nia ferik oan mos la bele ajuda hau hodi halo servisu tanba nia matan foin operasaun” Ambere explika nia moris bee hakonu deit ho dezafio nee hodi hakruk ba rai hodi hamonu mata ween.

“Hau nia uma nee mos uluk social mak ajuda hau, kalen sira nee uluk hau nia oan alezado (matebian) entaun ami tau naran para fo ajuda social nian mak ami simu kalen hodi taka netik ba ami nia uma nee, maibe nee mos aat hotu ona no” nia haklaken ho triste.
Ema ho naran komlpeto, Armando Mendonça, moris iha Suco Fahi soi, posto Administrativo Lequidoe, Munisipio Ermera iha 1943 (63), hare mundo nia furak ho matan sorin deit maibe nia mos lakohi lakon responsabilidade nudar mahan moris ba familia, haleu kapital Dili hodi halibur kalen mamuk bee ema soe hela iha estrada ninin nee hanesan dalan uniku hodi hatan ba uma laran nia halerik
“Hau dalaruma lao husi hau nia uma ba hili lata iha Caicoli, tasi ibun sira nee, no buka iha fatin sira nebee mak kalen iha, hau dalaruma ba nee loron manas los halo hau nia ain okos nee moras no manas los, kee foer buka kalen nee frasko mos koa hau nia liman, ita mane ne’e tenki buka ga se lae se mak fo han uma laran” nia konta nia aktividade.
Manu fuik nia lian bee halerik fanun Ambere husi toba fatin hodi ba hili kalen ho kabun mamuk.

“Hau la hatene oras, maibe wainhira manu fuik lian ona, entaun hau hetene katak rai naroman ona hau tenki ba hili ona, hau ba hili nee la han fali, se ita la hader sedo orsida saneamento sira ba raut i fakar hotu iha tibar entaun ita la hetan ona, nee hau hili too iha mak hau foin tama uma se la iha hau sidauk tama uma, se ita mai ho liman mamuk ita atu han siada iha uma” nia explika ho lian be neneik tebes.

“Tiu wainhir ba hili hotu ba faan iha nebee” hau husu tui Ambere “wainhira hau hili hotu hau liu kedan husi Mercado Taibesi hodi tetu, hetan satu dolar ka lima puluh sen deit mos la buat ida naran hola deit fos lata ruma para mai han ho oan sira iha,” nia hatan hau. “Se tiu moras se los mak bele ajuda familia” hau husu tiu Ambere tanba iha uma laran uniku tiu Ambere deit mak hanesan ai tonka ba ekonomia familia “??????????? Hau la hatene los se mak bele ajuda sira, tanba durante hau mos sidauk moras” tiu Ambere konfunde tebes wanhira hatan hau.
Maske situasaun moris nee dificil no moruk tebes, maibe Ambere lakohi lakon dignidade hodi tane liman ba ema seluk. “No…hau la husu ema tanba hau moe” nia hatan.

Cristina da silva, moris iha suco Bucoli, Posto Adminnistrativo Baucau municipio Baucau, fuk been isin bee uluk kaber nakfila sai namkurut, sai hanesan fuan sorin ba Ambere, hare ambere triste los maibe la iha kbiit hodi ajuda.

“Hau la bele tein tanba hau nia matan nee mos foin operasaun, ahi suar kona hau nia matan moras tebes, wainhira nia (Ambere) fila mai mak tein rasik, hau hare triste maibe hau atu halo nusa” Cristina hatan hau hodi foti matan hateke ba nia laen Ambere.
Iha uma nee nia laran iha mos Ambere nia oan feto ida mak hamaluk sira hodi sente moris nee nia moruk no todan loron kalan, Ambere ho nia ferik oan agradese maske oan nia kondisaun la hanesan ho ema seluk.
Castelo Nunes, mos rekoñese katak, Ambere loro-loron hili kalen haleu bairro.

“Dalaruma nia (Ambere) ba ami nia uma, husu ami nia kalen mamuk, se iha ami fo deit, dalaruma ami fo modo tahan ba nia mos dalaruma nia lakohi simu, se nia simu entaun nia tanis tanba dehan nia moe” labarik nee mos konta tuir Ambere nia hahalok ho triste.

La iha dalan seluk atu hili hodi sadere moris ne’e.
Orasaun hanesan kbiit ida atu hamaluk ain bee foti kada passo hodi tuir dalan moris bee hakonu deit ho sasidik.
Moris mukit obriga ita esforsu maske todan moruk maibe realidade moris ita tenki simu.