“HAU NIA OAN DEFISIENTE MOS NIA TENKI FAAN TANBA AMI SUSAR LOOS”

“Se hau nia oan (Defisiente) ne’e la sai ba faan ai maran entaun loron tomak ahi la lakan (la han)”

“kolen mos pasensia tanba moris mak ne’e ona ne’e....ita atu dehan saida?se hau mak la faan entaun ami han saida?” ne’e mak lian halerik husi feto faluk no nia oan mane ho naran istimadu Apeu(Defisinte).

Moris iha mundu susar tebes, dala ruma moris mukit obriga ema hodi kaer knaar todan be tuir lolos nia aan labele halo.

Hare husi Escola Teknika Vokasional Becora (STM) hateken ba leten matan kona kedas laletek nebe’e hanaran Ai-leleLaran, fatin ne’e pertense ba suco Becora.

Hare husi hun hateken ba leten, laran ne’e hatodan isin lolon tomak atu lakohi foti passu hodi sae foho nebe’e ho naruk kuazekilometro ida, maibe defisiente Apeu sae foho no tun foho ida ne’e hodi buka moris iha Dili laran liu husi faan ai maran.

Apeu, naran istimadu husi naran kompletu Pedro Dos Santos, (18), fuk been, isin lotukmoreno, hare mundu nia nabilan ho matan sorin deit (matan sorin aat) no sofre moras Epilepsi (Bibi maten), laos sofre deit moras Epilepsi maibe nia problema iha parte kotuk laran (Bongkok).

Kondisaun ne’e la satan dalan ba Apeu atu harahun ruin hodi faan ai maran haleu kapital Dìli.

Molok Apeu to’o mai Dìli laran, nia hisik kosar ween tutuir dalan husi laletek Ai lele Laran Becora, basá nia tenki leba ai nebe’e hafunan ho ai-maran be todan.

Todan maibe lia fuan kolen no baruk hanesna lian lulik be la monu sai husi Apeu nia ibun, tanba liu husi ne’e nia bele hetan dolar tahan ruma hodi hatan ba uma laran nia halerik.

“Hau sente la kolen ona tanba bai-bain ona, hau ba fa’an iha Dìli laran, futun ida 20 cen, wainhira ema sosa entaun hau mai sosa fali Masako, Mina, Masin lori mai alin sira tein hodi han, abanba faan falli ” Hateten Apeu ba jornalista sira iha nia hela fatin Ai-lele laran120915.

Dader san nakukun rai hun foin mutin ponteiro oras hatudutuku tolu, oras ida be ema sei toba hakmatek, maibe moris mukit obriga Apeu hader sedu husi nia toba fatin hodi leba ai maran mai Dili laran hodi faan.

Leba naha todan ho kondisaun defisiente no kabun mamuk laos buat fasil ida, maibe ne’e mak Apeu hasoru.

“Se ai barak to’o dua puluh (Rua nulu) hanesan ne’e entaun hau tenki hader tuku tolu ka tuku hat par hau tenki leba hotu, hau ba faan la han buat ida tanba ba dader deit ne’e hau atu han hanusa...? se ema sosa mak hau foin sosa dosi hodi han, se lae, ba nafatin” Oan husi faluk Marta Sequeira ne’e konta tan ho oin be triste.

Apeu lakohi tane liman deit ba ema inklui nia maun rasik.
“ Maun mesak labele hare ami, nia mesak nia buka hahan ba nia oan, fen no ami nia la mate? Nia mesak tan, hau mos tenki buka hotu par ba hola hahan ba han ga...” katak nia.

Depois de dadalia ho Apeu iha minutu balun nia laran, hau hateken ba liman sorin los, hare inan feto ida, isin morena, altura mais ou menos metro 1 liu cm 50, hatais roupa foer nakles foin fila husi to’os, nia naran Marta Sequeira Alves (45), husi Leorema, Bazartete Liquiça nian, ne’e mak Apeu nia inan (feto faluk)
Hau hakbesik aan ba nia hodi husu “Tanba sa ferik ona mos sei hakarak fera ai boot ne’e ama...?” hau husu nia ho lian be nenik. “Ita tenki fera ga...ita susar los ne’e...se ami la fera entaun se mak atu fo han ami, mate moris ami tenki buka ai ne’e duni para ami bele hodi han no hemu ” Ferik ne’e hatan ho lian be neneik.

“Ama nia katuas ona iha nebe’e?” hau husu tan ferik ne’e “Mate ona no....mate tiha ona..tinan tolu liu ba...(mate iha tinan 2012).” Tia ne’e hatan hau iha ibun laran deit ho oin be triste tebes.

Osan nebe’e hetan husi faan ai maran ne’e dala ruma sosa fos karon ida mos la kotu “La to’o ita pasensia to...ita atu ba foti osan iha nebe’e hodi sosa” Liquiça oan ne’e konta.

Feto faluk ne’e dehan sira ba tesi ai iha ai laran nebe’e dook husi sira nia hela fatin, depois lori husi to’os, sira tesi halo badak hodi habai iha loron manas to’o maran mak foin fera ba fa’an.

Rona lia fuan ne’e pergunta ida mosu kedas husi hau nia kakutak “Se ai sidauk maran ama ho nia oan sira han saida hodi hein ai ne’e to maran? “Oan sira bele hare rasik, ohin hau ba ke’e ai fuan fuik sira ne’e hodi mai han, tahan to’o ai ne’e maran, wainhira ai ne’e maran lalais ami ba faan tiha, hetan osan dolar 10 ka 20 entaun ami foin sosa netik fos ruma hodi han ”Tia ne’e hatan hau no hatudu bote be nakonu ho KUMBILI ho matan ween hakonu ho matan fuan.

Hau hakbesik aan ba tia Marta hodi husu tan “ohin tia ba kee kumbili ne’e han mak ba ka lae??” “No...hare deit ami nia ahi matan ne’e ohin dader to’o agora (loro kraik mais ou menos tuku 15:30), hau ohin sai ba hau hemu kafe deit” nia hatan hau hodi hatudu nia ahi matan iha dapur laran.

Rona no hare situasaun ne’e hau koko husu Apeu ho nia alin sira “Ohin meio dia imi han ga lae?” maibe Apeu ho nia alin sira hateke ba malun hodi doko ulun deit signifika sira sidauk han meio dia nian maske lokoraik ona.

“Alin Apeu defisente hanesan ne’e leba ai ba faan n’e ama sente triste ga lae?” hau koko husu ferik nebe’e iha oan nain 7 ne’e atu hatene saida mak nia sente wainhira haruka nia oan defisiente ne’e lori naha todan ba fa’an, afinal nia haruka Apeu ba faan ne’e ho obriga aan deit maske nia triste ho Apeu nia kondisaun “Maske hau nia oan moris hanesan ne’e (Defisiente) mos pasensia nia tenki leba ai-maran hodi buka osan, mai ami hodi han hemu, be buat hotu la iha ne’e.....” Martahatan ho lian bisu-bisu hodi hamonu mata ween.

Iha ema nia matan dala ruma hare Apeu ho matan sorin deit, dehan Apeu la vale buat ida, maibe iha famili nia matan, Apeu sai mahan moris no esperansa ida ba familia.

Maske defisiente maibe familia laran metin deit ba nia.
“Se nia (Apeu) fila ona husi faan sasan ne’e ami sorti ona, se nia la sai entaun ami hanesan ne’e hela deit ona, loron ida dalaruma ami han dala ida deit kalan ami toba deit ona” katak nia.
Moris nia moruk be familia ne’e sente, ema hare maibe hanesan la hare, ema sente maibe hanesan la sente.

“Dalaruma ema barak mai vizita, maibe sira hare deit, ema boot (líder) no xefe aldeia sira nunka mai hare ami nia moris ” tenik Marta.

Josefa dos santos, apeu nia maun boot nia kaben hateten dalaruma sira hetan fos tenki fahe oituan ba nia alin sira.
“wainhira hau nia katuas oan sosa fos karon ida entaun ami fahe iha lafatik hodi fo balun ba hau nia banin feto ho nia oan sira, hau nia katuas oan mos servisu dalaruma ba tesi ai, ema presija ba halo nia uma entaun ami hetan osan se lae iya.....pasensia...” dehan nia.

HAKARAK ESKOLA MAIBE INAN AMAN NIA KBIIT LA TO’O.

“Hau nia oan ne’e agora tinan 10 ona, tinan oin 2016, nia hakarak eskola ona maibe oasan la iha atu eskola” hateten Marta hodi hakuak nia oan feto, Lilian Gobzalves, kulit morena, fuk mean be hamriik hela iha nia liman karuk.

Antes ne’e Liliana nia Bin ida eskola ona iha SMEA Becora maibe eskola kotu iha dalan klaran.

“Hau to’o deit SMA kelas dua, hau para tanba apa mate, agora hau hakrak eskola fali mos inan aman la mampu ona ne’e (la iha ona kbiit) ne’e...maun” Feto fuuk ben ne’e hatan ho hamnasa moe ba jornalista sira.

Apeu defisiente esforsu aan nafatin buka osan atu lori nia alin sira ba eskola maibe nia kbiit la to’o ona, osan atu hola hahan mos susar tebes sa tan sosa fali necessidades eskola nian.

“hau sente kbiit la to’o, hau leba sasan ba faa mos osan la to’o nafatin, oinsa atu ba sosa hahan ba ferik sira no sosa fali farda ba sasan sira seluk ba sira atu eskola” Apeu hato’o razaun ne’e hodi hateke ba nia alin sira hodi hamonu mata ween.

KONDISAUN UMA LA FAVORAVEL BA FAMILIA NE’E....

Husi tinan 2004, Marta ho nia oan sira haman deit iha uma ho luan metro 6 no naruk metro 7 be didin deit ho kalen fruzu no kesi deit ho tali, uma ne’e dook liu, husi lia fuan LUXU (Sangat jauh dari kata mewah), uma ne’e mos hetan apoio husi Governo wainhira anin boot sobu sira nia uma iha tinan 2004 liu ba.

Maske toba iha uma laran, maibe sente hanesan toba iha liur, basá sei sente nafatin mahoween nia malirin kroat haborus kulit, maibe sira agradese.

“Maun, wainhira tempu udan entaun uma laran ne’e nakonu deit ho udan been, se udan mai iha tempu kalan mos ami la sai uma seluk, maibe ami sente malirin tebes” Dehan Marta Sequeira ho nia oan Apeu.

Osan nebe’e Governo tulun ba ema alezado sira, Apeu rona deit nia naran maibe siduak sente “Hau nia bin sira ba tarata hau nia surat defisiente nian maibe ema dehan hau nia tinan sidauk to’o, maibe agora ne’e hau iha ona kartaun eleitoral, Tinan 20 ona, se hau mak simu osan defisiente nian hau bele halo hau nia uma ne’e, atu nune’e ahu nia bin alezadu ne’e bele toba iha fatin nebe’e diak oituan, maibe la iha ne’e....” Dehan hodi hakuak nia bin defisiente ne’e.

OAN FETO BO’OT DEFISIENTE DURANTE TINAN 25 NIA LARAN.

Nia naran Ermelinda Ximenes, nia tinan sama ona ba tinan 25, maibe nia nunka sente oinsa rai ne’e nia furak tanba nia hanesan labarik kiik bee foin moris la hatene lao.
Wainhira Ermelinda hakarak ba hola anin iha liur presija alin feto sira tenki kous.

Ermelin la hatene kolia, maibe bele kolia deit lia fuan ida katak “hau lao mos labele ne’e....”uniku lia fuan ne’e mak nia hatene.

“Ne’e hau nia bin boot, nia tinan 25 ona, maibe nia la hatene lao, agora ne’e isin tun los, tanba moras, wainhira nia ba haris fatin mos nia alin sira mak kous ba” Dehan apeu hodi hakuak nia bin be toba hela iha toba fatin.

“Uluk ema fo ona kursi roda (Banco roda) maibe mai foti fila fali, la hatene tanba sa” Tenik nia.
Moris moruk be familia ne’e sente sukit vizinho Joana Castro nia fuan, nia hateten dalaruma loron matan manas sunu isin mos apeu faan nafatin.

“Hare ba nia (Apeu) ninia moris mak faan ai ne’e, loro-loron hau hare tanba ami vizinho ne’e , loron manas mos tenki taa ai habai halo maran pois hodi faan ba hola fali hahan i sustenta nia moris, hau sente triste tanba aman atu hare sira la iha ne’e....nia inan mak faan ai mak hodi bele hola hahan hodi sustenta sira nia moris”Nia konta ho oin triste.

Alem de familia ne’e iha mos fmailia seluk nebe’e moris ho ai maran iha fatin nebe’e hanesan.

HEI....SAUDOSO NO HEOROIS SIRA!!! TAN SA IMI TOBA HAKMATEK...
IMI LAHATENE KA??
IMI LA RONA KA?
IMI NIA POVU SEI MORIS IHA MUKIT NIA LARAN.
SEI HALERIK BA MORIS DIAK...
NAI...HARAIK HEROI SIRA NIA KLAMAR HAFANUN UKUN NAIN ATU HARE POVU NIA MORIS BE’E MUKIT.....

Hau hakarak kaer ba fitun maibe lolo liman la to’o

Hau hakrak semo aas tebes maibe susar liras la naruk...

Tansa rai ne’e la iha justisa...?

Balu riku, balu kiak...

Balun moris terus no susar...

Seluk diak ho ema nia kolen...

Rai ne’e nia moris oinsa los...?
Halo diak ba ema hotu...

Iha deit odio no laran moras...
Domin dame folin laek...

Lirico muzika Artista timoroan Amandio Batista ne’e refleta ba

familia nebe’e mukit no balun seluk nebe’e moris ho Luxu.

 GOVERNO NO ASSOISIAUN PROMETE BA APEU NIA HALERIK.

“Depois de asesmentu ida ne’e ami sei fo relatorio ba nain ulun sira depois mak ajuda”
“Ami bele lori nia oan nebe’e mak hakotu nia eskola ba kontinua to’o fali nia eskola to’o diploma um” Ne’e mak promesas husi Responsavel Programa Apoio Instituicional No Assosiação Deficiente Timor-Leste wainhira vizita ba deficientes Apeu no nia familia iha aldeia Kakeu-Laran, (Ai-lele laran) Segunda-feira ohin 140915.

Mais ou menus tuku tolu loro kraik, loron hahu dada nia manas, ema mais ou menos sanulu resin nebe’e lori fos karon rua, mina litro lima rua, no necessidades bazikas sira seluk, nadodon husi foho kakeu laran (Ai-lele lara) atu ba Apeu nia uma.

Ekipa nia vizita ne’e bazeia ba Publikasaun husi jornalista sira nebe'e mak halo kobertura iha area neba.

Viazem minutu balun nia laran ekipa ne’e mos to’o. Wainhira to’o ba Apeu nia uma ema balun buka fatin atu dada iis no balun seluk kaer liman ho Apeu no nia familia sira.

La kleur....anin suut lia fuan mai hau tilun “Bele bolu labrik sira hodi rezista nia naran atu nune’e tinan oin sira bele eskola” afinal lian murak ne’e sai husi Responsavel Programa Apoio Instituicional, Antonio Noronha nia ibun hodi orienta nia tenkiku atu rezista Marta nia oan sira Liliana Gonzalves tinan 10 (karak eskola maibe inan aman nia kbiit la to’o red) no nia bin nebe’e uluk eskola ona maibe hakotu nia eskola iha banku nonu klase Ensino Secundaria (SMA kelas dua iha SMEA Becora).

Marta dos santos, Apeu nia inan mos hahu tur iha kadeira hodi fo hatene oan sira nia naran ba tekniku hodi halo rezitrasaun. Depois de ida ne’e Apeu nia inan mos hanehan formulario nebe’e ohin tekniku ne’e prense bazeia ba informasaun nebe’e Marta fo.

Husu kona ba Marta nia kondisaun uma, Responsavel Programa Apoio Instituicional ne’e hatan “Depois asesmentu ida ne’e ami sei fo relatorio ba nain ulun sira depois mak ajuda”.

Iha fati hanesan, Director Assosiação Deficiente Timor-Leste, João Pequino hateten sei lori hikas Apeu nia alin nebe’e mak hakotu nia eskola iha dalan klaran ba fali eskola liu husi kooperasaun kooperasaun Assosiação Deficiente Timor-Leste (ADTL) no Universidade Timor Lorosa’e (UNTL).