EKIPA TASKFORCE BAKU INAN ISIN RUA TO’O BAIXA.

Seraifa Mendonca (Vitima) tur hela iha edifisiu PNTL Caicoli Dili nia oin

Díli: Inan isin rua Seraifa Mendonça (16)  hetan baku husi oknum Taskforce iha área Caikoli SEPFOPE (sékretário estadu profesional no empregu) nia oin óras tuku 06:48, no vítima óras ne’e baixa iha klinika Vera Cruz.

Ekipa Taskforece inklui saneamentu Díli duni vendedores roda tolu no animal iha área Caikoli iha tempu kalan maibé la toman,hodi ikus mai inan isin rua inosente mak sai vítima.

Ekipa ne’e uja stick hodi baku ba inan isin rua nia kotuk laran hodi ikus mai to’o raan sai husi inus no ibun.

“ekipa saneamentu ho taskforce duni fahi no tiga roda sira, maibé ekipa ne’e la toman entaun baku fali inan isin rua ne’e to’o tama ba hospital, taskforce sira baku uja stick no balun lori nia ain tur hodi faii ba inan isin rua nia kabun kidun” informa xefe juventude suku Caikoli, Epy Maubare, iha edifisiu PNTL Caicoli nia oin segunda 191216.

Ekipa operasaun konjutan taskforce ho saneamentu ne’e lá’ós baku deit inan isin rua maibé baku mós onknum intelizen polisia nian ne’ebé koko atu hakalma situasaun.

“intelizen ne’e hasai ona kartaun maibé ekipa  taskforce ne’e baku nafatin” xefe Junventude haktuir.

Xefe juventude no xefe  Suku Caikoli Hipólito Marquês inklui komunidade kaikoli lori kedan vítima ne’e  ba edifísiu polisia Kaikoli maibé sira tenki lori hikas vítima ne’e ba klinika Vera Cruz tanba vítima la resiste moras.

Xefe Caikoli sidauk fo informasaun maibér  nia promete sei lorikazu ne’e ba tribunal.

To’o notisia ne’e públika jornalista sidauk  hetan kofirmasaun husi komandante Polisia Munisípiu Díli.

Hakerek Nain : Constancio Vieira.

UMA ESTADU IHA ATAURO LA KLEUR HANEHAN ONA MESTRI.

Tempu udan mós besik mai dadaun ona, professor ida husi Postu administrativu Uatulari, Munisipiu Viqueque ba  Atauro, nia fuan sente hetok tauk liu tan, basá ho nia kondisaun fíziku ne’ebé la hanesan ho nia maluk mestri sira seluk halo nia, kofunde atu sadere an ba sé loos?

Mestri warikoan ne’e mós halerik nafatin ba estadu oinsa atu hadia netik, ai mahan ne’e atu nune’e nia bele hamahan nia isin bá hodi fahe nia matenek ba oan estudantes atu sai matenek aban bainrua.

professor ida hela iha uma estadu iha Atauro ne'ebe la kleur monu ona.

wainhira ain sama iha rai ki’ik ne’e, hela iha uma mestri sira nian ne’ebé mak Governu Indonezia husik mai timoroan sira, uma ne’e mos nia fundasaun hahu dodok no monu ba dadauk, udan been turuk habokon isin tanba kalen kuak husi sorin ba sorin.

wainhira rai nakdoko, dalan uniku atu salva moris mak halai sai husi uma laran. Tauk kahur ho triste sai ida deit “maun sira haré deit ba, uma ne’e nia fondasi monu hotu ona, rai nakdoko ne’e halo hau halai sai, tanba tauk uma monu hanehan” hateten Warikoan ne’e hodi hatudu uma nia kondisaun at ba jornalista sira.

Situasaun real ne’e nudar sasidik ida ne’ebé nia forsa makas liu laloran nia siak ne’ebé hakilar iha tasi Atauro nian,  maibé edukador ne’e nunka foti pasu ida ba kotuk “hau husu mos ema la mai hadia ne’e husik hau hela nfatin” nia haktuir.

RESIDENCIA PROFESSOR IHA ATAURO.

RESIDENSIA PROFESSOR IHA ATAURO.

Tuir observasaun jornalista nian, uma ne’ebé professor hela ne’e mós la iha tein fatin, tanba ne’e professor halo barraka kiikoan ida iha uma ninin hodi tein.

Iha fatin hanesan professor balun hadia sintina hodi hela tan deit tauk uma estadu atu hanehan.

 “uma ida hau hela dadauk ne’e, uluk sintina, maibé tanba uma nia kondisaun la diak entaun hau mai hadia hodi hela deit” dehan professor ida ne’ebé  hadia haris fatin hodi hela besik iha Eskola Filial Beloi.

Molok ne’e, iha tinan 2007, Governo anterior, Ministériu Edukasaun foti ona dadus no promete ba professor ne’e atu hadia hela fatin “Governu nia planu ne’e midar deit iha ibun tutun maibé la akontese ida " dehan professor ho mataween nakonu.

Edukador ne’e, husu ho halerik ba Ministériu Edukasaun atu haré ba realidade ne’e, hodi hamenus netik realidade ne’ebé nudar naha todan iha kabás, maibé Governo nudar aman ba nasaun ne’e mos la fiar halerik hirak ne’e.

Husu ho haraik an, maibé governante dehan professor sira moras mental.

“2002 ami sidauk koloka professor sira, ne’e nia bosok, hau hetene ona katak nia lá’os ema diak, ami koloka professor ba iha Atauro ne’e iha 2007, maibé la buat ida ami sei verifika dadus” dehan Diretor Geral Assuntos Políticas No Parceria Ministerio Educação Antoninho Pires.

Hakerek Nain : Constancio Vieira.

        Ró Nakroma Dois.

Passajeirus rute Dili-Atauro taka hena ba inus tanba Ro laran iis.

haris fatin iha Ro Nakroma laran aat.

Oras hatudu tuku 07:50, malirin sei haborus isin hodi prega hau iha toba fatin, sente rai nia malirin hamaus nafatin matan. Teki-teki rona kananuk Bob Marley  “No womman no crying” (nada dering HP) hasé hau tilun, hakfodak husi toba fatin hodi haré ekran (layar) telefone nian, hakerek “Incoming call Oki Timor-Post” simu telefone “Bom dia bro” hau kuprimenta ho Ansi “mai ita ba ona, agora portaun loke ona ne’e” Oecusse Oan isin moreno ne’e mós obriga hau ba lalais tanba óras mos besik dadauk ona.  Lenuk Besi Asu atu nani ona ba tasi klaran, hau taka telefone ho ansi, halót asan hanesaa funu tama rai, foti motor ho marka satria kor mean ida hodi lao ba portu Díli. Husi dok, hau nia matan haré ona ema lubun bo’ot ida dudu malu iha portaun ki’ik hodi tama ba Ró laran.

            Wainhira to’o iha portaun, iha ne’ebá, iha ona belun jornalista nain haat, Marçal (jornal Diaríu Timoroman) Hélio (Revista Time-timor) Oki (jornal Diaríu Timor-post) no Anis (Rádio timor-leste) kolega nain haat ne’e mos forma tuir liña hodi hatudu nia billete ba seguransa iha portaun no tama dadauk ona ba Ró laran. Maske sira nain haat tama ona ba Ró laran, maibé hau sei ansi hodi buka motor para fatin hodi para, tanba seguransa sira iha portu dehan lakohi responsabilija motor ne’e.

Hau mos tama ho ansi tanba ohin ba para fali motor iha Hotel Timor nia oin, hirus kahur ho kolen tanba halai ba mai hodi buka motor nia para fatin, karik Governu sidauk hanoin hetan oinsa atu halo estasionamentu ba motor ho kareta "dasar...Governante hanoin kloot" hanoin iha laran deit. Ema haré husi odamatan Ró nian mai liur, hau mak ema ne’ebé ikus liu ba Tama iha Ró laran, iha odamatan Ró nian, ema ida fuuk kritin, isin bo’ot morenu, nia hatais kalsa badak, tau oklu iha matan, no alas nia ain ho xinelus, tongka liman iha knotak, hodi husu pasajeirus ne’ebé saé dadauk Ró ne’e. ahhh. Afinal nia ne’e mos ema importante iha APORTIL, nia mak Victor Maya, nia hsu hau "ticket iha neebe?" ho liman lais lamas bolsu laran hodi foti surat tahan ne’ebé nia folin dólares haat ne’e hodi hatudu ba nia “okk tama ba ona” ema importante ne’e haruka hau wainhira hau hatudu billete.

             Wainhira rona lia fuan ne’e, hau mós hahu foti pasu hodi husik ain fatin ida-idak. Matan hateke ba mai iha Ró laran hodi buka tur fatin, kadeira iha Ró laran ema la tur, afinal ohin hau hare Ró tolan ema barak, maibé tanba sá mak kadeira ne’e mamuk, hau husu hau nia aan, ain ne’e saé tan eskada husi fatin ne’ebé ema hakribi ne’e, se iha eskada klaran, hau rona labarik iha leten "ama....ama...rai manas" lian halerik ne’e resin hau nia tilun, inan sira kous nia oan ba mai hodi buka anin fresku iha Ró laran, maibé "la hetan boy" atu sente anin malirin tenki husik kadeira iha Ró laran no saé ba fali ba Ró nia leten (iha leten ne’e, dada lona no la iha kadeira, maibé hetan anin malirin) Kadeira iha Ró laran hanesan fali kadeira brinkedu, tanba ema lakohi tur. otas nurak sira toba nahe an ho isin molik iha Ró leten, sira sente hansan iha fornu laran "hansa fali passajeirus nee paun, atu tunu" Manas ne’e mos provoka hau nia matan hodi hateke tun saé iha Ró laran, iha didin lolon hodi huka Ar Condicionando (AC), AC monta iha didin lolon maibé anin malirin la sai. imajina ba!! I’is kahur ho manas. "ahhhh!!! hau hakarak saé kuda ba Atauro" Manas ne’e mos provoka hau nia hanoin ne’ebé sai la lojika, kakutak, hansan fali ema bulak, "pintar....pintar bodoh" tanba kuda lahatene Nani tasi.

Maibé hau prefere saé kuda tanba fresku liu do que saé Ró ne’ebé halo isin ne’e atu mutuk. Isin iha hela Ró laran maibé kakutak iha ona Illa Atauro, imajina deit Atauro nia furak hodi halo kontente an deit.

Lenuk besi asu ne’e, Nani iha tasi leten, iha ona be’e kor ajul ne’e nia klaran, hateke mai kotuk, Portu Dili, hahu ki’ik ba dadauk, lakon husi hau matan. Bero ki’ik Atauro nian duni malu iha tasi leten hanesan polisia marítima duni peska ilegal.

Tur iha Ró laran iha óras ida ho balun nia laran, sente laran baruk, tenki lao uituan husi lidun ba lidun Ró nian, maibé la kontrola an tama sala ba haris fatin, komprende bá kinamoko foin saé Ró ne’e. Wainhira tama iha haris fatin, lia fuan ida simu hau "RUSAK JANGAN DI PAKAI " lia fuan ne’e hakerek iha surat tahan mutin ida hodi taka iha fatin ne’ebé babain mane sira uja hodi soe bee kiik ne’e nia leten, "sorry hau mos la soe be ida eeee, hau tama sala" hatan lia fuan ne’e iha laran, at liu tan mak fatin ne’e mós taka ho isolasi kor kinur ida, sinal katak at no labele uja, maibe pasajeirus sira nafatin uja. Kadeira ne’ebé besik iha haris fatin nia oin ne’e ema lakohi tur tanba tauk i’is halo pasajeirus desmaia.

“oan...harís fatin ne’e sabaun la iha, i’is makas lo’os tanba be’e foer la tun ida (entupidu), haris fatin ne’e mós hanesan fali iha rai maran” hateten passajeiru Januario Ximenes hodi taka inus.

Reprezentante balun uluk hakilar makás iha uma fukun (Parlamentu Nasional) kona bá Ró nia kondisaun dehan tenki hadia, povu Oe-cusse mós halerik nafatin, karik halerik beibeik ne’e mós halo Governante sira nia tilun sai diuk.

Ami firaku sira dehan,  Aiii.....aiii...aiiia... "aku la Ró lale m'utu dou fau lo aku bo mate l'ee obo” signifika  "hau iha Ró laran manas no iis halo hau atu mate deit".

Hakerek Nain : Constancio Vieira.

        INIMIGU Salva Moris.

Raan turuk ida bele salva ema nia moris.

“hau nia maun presija raan ho tipo “A” hau buka la hetan”

“lalika triste, ita sei buka dalan, atu salva maun nia moris” konversa badak husi telefone.

Molok ne’e família rua husi (rian ho rian) hirus malu tan deit problema uma laran.

Funu malirin entre familia rua, bolu deit (Onsi ho kay ) ne’e mosu iha knua ki’ik ida iha rai ne’ebé nia emar sira hetan uluk loro-matan nia naroman (Munisipiu Lautem/Lospalos), knua ne’e ketan ho Bairo Central. Problema ne’e mosu no halo odio maluk, la koalia ba malu, familia rua ne’e jura katak sei la koalia ba malu to’o mate hafahe sira.

Rian ho rian rasik, maibé hare malu hensa busa ho laho, ibun tutun to’os tebes atu hasé malu  maske hasoru iha dalan, tanba ida-idak hanoin hela lia fuan moruk ne’ebé hato’o ba malu.

Tinan rua resin nunka fó ulun ba malu, maibé, iha loron ida, Kay moras todan iha Hospital Díli, Kay oan mane bo’ot husi Viana nudar Onsi nia tiu bo’ot. Kay nia oan, fén no nia alin daruak hein hela Kay ne’ebé mak toba hela iha kama Hospital nian iha Cirugia Homen (sala ba pasiente mane), Kay nia alin Irga mós la koalia ho nia rian Onsi tanba ódio malu, maibé Kay nia fén ne’e la preokupa ba problema ne’ebé mosu entre nia laen no nia kuñadu Onsi, Kay nia fén laran diak nafatin ba nia kuñadu hanesan familia ida.

Iha loron ne’ebá, loron Quinta-feira kalan,  óras tuku sia kalan (21:00), “Kay tenki tau raan ho tipu “A” tanba raan menus” dehan enferemiro ne’ebé tau matan ba pasiente ne’e, familia heteke ba malu la katak buat ida, ibun tutun sente to’os hanesan fatuk “kalan ona hanesan ne’e ita atu husu raan iha sé?” Irga husu ba nia maun nia fén ho oin ne’ebé nakonu ho tadak mahusu (konfuzaun/ponto de interrogação), Irga nia maun nia fén sai nonok deit la koalia buat ida “ohh!! Na’i tulun hau nia laen, no fó dalan ba hau atu hetan raan ohin kalan ne’e, atu nune’e bele salva hau nia laen nia moris” Kay nia fén sadere ba parede kór mutin Hospital nian, husu harohan hodi hamonu matan been. Maibé Kay nia fén lakohi lakon esperansa, teki-teki, nia hanoin “diak liu telefone ba Kay nia rian atu nune’e nia ajuda hodi buka kolega sira atu mai tau raan ba hau nia laen” liman lamas bolsu ho ansi hodi foti telefone hodi buti númeru kuñadu nian “hallo maun Onsi, kalan diak, ne’e hau Kay nia fén” Kay nia fén aprezenta nia aan ba nia akuñadu liu husi telefone, “sim Boa Noite, iha buat ruma ka?” Hatán Onsi ho ibun to’os uituan, “o nia rian, agora moras todan, enferemiru dehan kalan ne’e tenki tau raan, karik maun Onsi nia kolega sira iha karik ajuda fó raan” Kay nia fén esplika ho lian be ansi, “diak, hau koko tók hau nia belun sira, karik iha hau fó hatene”  Onsi hatán ho lian be simples hodi hamate telefone.

Kay nia fén hamoos nia mata-been ne’ebé ohin turuk habokon nia hasan hodi hakat tama ba sala laran tur iha kama ulun ne’ebé nia laén toba ne’e “Maun ita hein deit resposta husi hau nia kolega ne’ebé mak hau ohin telefone” dehan feto isin lotuk ne’e hodi hamaus nia laén nia ulun, maibé nia laen la katak buat ida, hateke deit ba fuan sorin nia matan laran hodi hamonu mata-been.

“Irga hetan ona ema balun ká?” dehan Kay nia fén ba Kay nia alin daruak Irga ne’ebé okupado ho telefone ba nia kolega sira atu husu raan “mana kalan hanesan ema la mai ida” hatan Irga ba nia Bin ho oin naburut.

                        Onsi mós koko telefone ba nia maluk sira hotu maibé la iha rejultadu ne’ebé diak, tanba Onsi nia kolega sira mós labele mai iha kalan ne’e tanba ho rajaun oin-oin, Onsi telefone ona ba nia maluk ida, nia naran AZy, sira k’nua ida iha Lospalos, hodi husu nia ajuda tanba Onsi hatene, Azy nudar jornalista iha instituisaun mídia ida iha Díli laran ne’ebé  babain halo kobertura iha área saúde nian, nia koñese Xefe Banco Sangue Óspital Nasional nian.

Octo : “Boa Noite Azy, bele ajuda hau lai tanba hau nia rian Kay óras ne’e presija raan, karik ita hatene ema ruma nia tipu raan “A” husu atu fó lai ran”

Azy : “maun Boa Noite, agora kalan boot ona ne’e, besik tuku sanulu, maibé la buat ida, hau koko tók lai, depois hau fó fali informasaun” Azy hatan hodi hamate telefone.

Azy buka Xefe Banco Sangue nia número telefone ne’ebé babain nia entrevista ne’e hodi hodi bolu.

Azy : “hallo Boa Noite xefe, Antes ne’e hau husu deskulpa barak, karik hau interrompe uituan”.

Xefe Banco Sangue (XBS): “Boa Noite, bele koalia deit, saida mak ita nia problema”.

Azy : “Xefe hau nia maun ida moras todan ne’ebé agora presija lo’os raan tipu “A”, maibé xefe iha raan rezervadu iha banco de sangue ka lae?”.

XBS : “hau agora iha uma, hau koko telefone ba hau nia staff sira ne’ebé tama kalan ne’e mak hau fo fali informasaun ”

“bele ba foti raan agora” xefe banco sangue manda lia fuan ne’e liu husi mensagem.

Hafoin rona sente laran ne’e k’maan tebes tanba enferemeiru ne’e bele fo ona esperansa mai hau atu hetan raan hodi fó ba pasiente ne’ebé presija.

Hafoin ne’e Azy telefone fila fali ba Onsi hodi fo hatene katak raan iha Banco Sangue nian iha, Onsi konvida Azy atu hasoru malu iha Hospital Nasional hodi fasilita raan ne’e ba Akay ne’ebé mak moras todah  hela.

Wainhira to’o Hospital nia oin, Onsi telefone ba Akay  nia fén hodi ma hasoru, iha konversa ne’e Onsi dehan ba nia kuñada katak raan iha ona atu tau ba  Akay.

Onsi husu ba nia kuñada atu lebele fó hatene nia rian nia prezensa iha Hospital tanba bele sukit Akay nia fuan hodi hirus. Onsi ho Azy ba ona Banco de Sangue hodi hasoru enfermeiro sira ne’ebé mak tama kalan “Boa Noite Sr. hau nia maun ida agora presija raan atu tau agora” dehan Azy ba enfermeiro, “ohh lo’os, ohin ami nia xefe telefone ona, agora raan iha hela, oras tan ami sei ba tau” hatan enfermeiro ne’e hodi hakat tama ba uma laran hodi foti raan.

Iha minute balun, enfermeiro ida, hatais faru mutin, lori raan hodi lao tama ba sala laran ne’ebé Akay toba bá hodi tau ba Akay. Onsi hein deit iha liur hodi hateke tuir enfermeiru nia hakat be tama ba sala laran ne’e.  Onsi haruka Azy hodi hakat tuir enfermeiro ne’e hodi haré ba enferemeiru ne’ebé tau raan ne’e.

          Iha Akay nia kakutak, hanoin, Azy mak rona rasik husi Akay nia fén hodi telefone ba enfermeiru hodi ajuda, maibé Akay lahatene katak Azy nia prezensa ne’e, Onsi, Akay nia inimigu mak fo hatene ba Azy atu telefone ba doutor hodi ajuda raan.

Hafoin tau raan, Azy husu lisensa ba Akay ho nia alin sira hodi sai ba liur, atu ba fo hatene Onsi katak, raan ne’e tau duni ona, Akay nia fén sai mai nonok ba Onsi “Obrogado barak ba ajuda”.  “diak hela, ami fila lai, dehan ba Akay hodi han no hemu barak atu nune’e nia saúde bele rekupera fila-fali” dehan Onsi  ba Akay nia fén hodi husu lisensa fila ba uma.

“Alin, obrigadu barak ba ajuda” Onsi fó obrigado ba Azy maibé Azy dehan “maun ita agradese ba Na’i tanba nia bele fasilita ita hodi hetan raan husi enfermeiru sira” dehan Azy hodi sira nain rua fahe malu.

          Iha loron ida liu, sexta-feira kalan, Akay nia alin daruak, Irga telefone fali ba Azy nia númeru ne’ebé fó hela ba Akay nia fén. Irga telefone ba Azy hodi husu raan mutin (tuir doutor sira raan mutin ne’e foti kedan  husi ema sira ne’ebé mak nia raan hanesan ho psiente nian, no liu oras rua prosesa fila fali ba ran mutin hodi tau ba pasiente)

Irga husu ho haraik aan atu ajuda, maibé kalan bo’ot satan ema hotu nia dalan atu labele halo doasaun raan ne’e.

Dalan úniku, Azy tenki telefone fila fali ba Akay nia rian rasik Onsi,  maske Akay ho Onsi la koalia ba malu.

Azy telefone ba Onsi hodi dehan, Akay agora ne’e tenki tau raan mutin, Onsi ho ibun mamar dehan, kalan ne’e kedan tenki ba Hospital hodi foti nia raan atu ajuda ba nia rian ne’ebé mak hirus malu hela ne’e. Maske kalan bo’ot, husi Onsi nia hela fatin Palpasu ba Hospital kuaze lori minutu 25, rai nia nakuku no distansia ne’ebé dook, la satan Onsi nia vontade atu fó raan ba nia rian.

“Ibun tutun bele hirus malu ba, biar sira haré hau hanesan nia inimu bo’ot maibé hau tenki tulun nia atu salva nia vida” Dehan Onsi.

Molok Onsi halo doasaun ba nia raan, nia husu ba enfermeiro sira atu labele fó hatene ba pasiente Akay “hau nia rian ne’e ami hirus malu hela, maibé hau hakarak ajuda nia hodi fo hau nia raan ba nia”. Enfermeiro sira mós hakarak rai segredu ne’e ho objektivu ida katak atu salva Akay nia vida.

Hafoin enfermeiru sira foti Onsi nia raan, Onsi ho Azy fila hikas mai nia uma, wainhira to’o uma, Azy telefone ba Akay nia alin ne’ebé hein hela Akay iha Hospital,  Azy fo hatene katak, hein hela iha fatin deit oras tan raan mutin to’o ona iha imi nia fatin atu ajuda maun Akay, Irga agradese tanba kalan bo’ot ne’e sira bele hetan raan hodi ajuda nia maun, raan nia nain ne’ebé sira hakribi iha sira nia moris.

Akay nia saúde diak hikas wainhira raan inimigu ne’e sulin iha nia isin, maibé to’o agora pasinete hakribi nafatin raan nia nain.

 Hakerek Nain : Constancio Vieira.

 

                          Professor  halerik!!
                     M.E : Professor Bosok.

“hau halo sintina sai hau nia hela fatin”

“professor ne’e bosok dalaruma nia moras mental” lia fuan ne’ebé ita la hanoin hetan maibé ukun nain hanoin hetan ida ne’e hodi hato’o ba nia povu ne’ebé halerik.

Tuir lolos hau labele hela iha fatin ne’e, nudar edukador la merese hau atu hela, maibe husik bá, tanba hau hadomi ita nia rain no oan sira atu sai matenek.

Nudar mákina estadu, hakruk ba lei no ordem ne’ebé  iha “prontu atu muda ba iha terrotoriu laran tomak”.

Sintina ne'ebe halo ba hela fatin
 foto : Scos Vieira.

Professor ida husi postu administrativu Uatulari, Munisipiu Viqueque hakruk ba lei Komissaun Funsaun Públika nian hodi ba iha rai ne’ebé haketak an husi Munuisipiu hotu-hotu (Atauro). Edukador ho nia naran kompletu Luis da Cruz Silva ne’e muda husi nia moris fatin Uatulari Viqueque, iha tinan 2002 wainhira Timor-Leste kore an husi Indonezia nia ukun.

wainhira ain sama iha rai ki’ik ne’e, hela iha uma mestri sira nian ne’ebé mak Governu Indonezia husik mai timoroan sira, uma ne’e mos nia fundasaun hahu dodok no monu ba dadauk, udan been turuk habokon isin tanba kalen kuak husi sorin ba sorin. Tinan sanulu hamahan an deit iha uma ne’ebé nia kakuluk kuak ba mai, kalan toba iha uma laran, hateke kalen kuak hodi sura fitun sira iha lalehan.

wainhira rai nakdoko, dalan uniku atu salva moris mak halai sai husi uma laran. Tauk kahur ho triste sai ida deit. Uma ne’ebé professor sira hela mós oras ne’e nia fundasaun rahun husi sorin ba sorin

“maun sira haré deit ba, uma ne’e nia fondasi monu hotu ona, rai nakdoko ne’e halo hau halai sai, tanba tauk uma monu hanehan” hateten Warikoan ne’e hodi hatudu uma nia kondisaun at ba jornalista sira.

professor hateke hela ba residensia professor nian ne'ebe mak nia kondisaun aat ona. 
foto : Scos Vieira.

La iha tan dalan seluk atu hili. Hanesan ema kaer manu aman ida husi fatin ida no husik iha fatin seluk ne’ebé nunka hatene dalan. La iha familia ida, sá tan rai pedasuk ida atu halo ai-mahon hodi hela. Ho situasaun ne’e hotu. iha tinan 2012, professor ne’e tenki muda nia hela fatin be nia fundasaun hahu dodok ba dadaun  ne’e, hodi ba hadia sintina antigu ida hodi hela ba. tanba senti la seguru.

Professor ne’e tenki hadia sintina ne’ebé ema la uja ona hodi sai hela fatin atu nune’e bele fahe nia matenek ba estudantes sira. Sintina ne’ebé nakfila ba hela fatin ne’e, iha sala han fatin, toba fatin ida, no mos fatin ba estuda.

Situasaun real ne’e nudar sasidik ida makas liu laloran nia siak ne’ebé hakilar iha tasi Atauro nian,  maibé edukador ne’e nunka foti pasu ida ba kotuk. tuba rai metin nafatin hodi hanorin.

“uma ida hau hela dadauk ne’e, uluk sintina, maibé tanba uma nia kondisaun la diak entaun hau mai hadia hodi hela deit” dehan Luis hodi hakruk ba rai.

Molok ne’e, iha tinan 2007, Governo anterior, Ministériu Edukasaun foti ona dadus no promete ba professor ne’e atu hadia hela fatin “Governu nia planu ne’e midar deit iha ibun tutun maibé la akontese ida " dehan nia ho mataween nakonu.

Edukador ne’e, husu ho halerik ba Ministériu Edukasaun atu haré ba realidade ne’e, hodi hamenus netik realidade ne’ebé nudar naha todan iha kabás, maibé Governo nudar aman ba nasaun ne’e mos la fiar halerik hirak ne’e.

Husu ho haraik an, maibé governante dehan professor sira moras mental.

“2002 ami sidauk koloka professor sira, ne’e nia bosok, hau hetene ona katak nia lá’os ema diak, ami koloka professor ba iha Atauro ne’e iha 2007, maibé la buat ida ami sei verifika dadus” dehan Diretor Geral Assuntos Políticas No Parceria Ministerio Educação Antoninho Pires.

Sorin seluk, Director Organizasaun la Governamental, Lalenok Ba Ema Hotu LABEH, Christopher Henry Samsong, kritika Ministério Edukasaun ne’ebé mak la iha kapasidade atu rezolve ba kestaun ne’e, maske iha tinan naruk nia laran.

Professor dalaruma sente preokupadu ba nie hela fatin wainhira tempu udan, tanba isin hanorin maibe kakutak hanoin hela nia uma ne’ebé atu monu.

Edukasaun nudar janela mundu nian atu loke hodi deskobre mundu nia segredu.

Ohin loron sai ukun nain tanba Mestri.

Hakerek Nain : Constancio Vieira.

Lalatak tuir hau iha kalan boot.

“loraik ne’e hau nia apa hirus, dehan lalika ba tós tanba rai atu kalan ona, sá tan udan mos suviska” dehan Vajilio Carvalho, jovem ida, tinan 24 ne’ebe haré lalatak metan ne’ebe tuir nia iha kalan boot.

Tuku neen, husi uma hau ansi lori katana no karon lao ba tós, lao subar deit tanba apa la hatan, km 10 husi uma ba tós, iha dalan tos nia liu deit iha ai laran tuan,  rai loron mos hanesan kalan boot tanba ai-laran nia mahon, sa tan kalan, halo kalan tan deit.

Molok too ba tós tenki hakur mota no rate tuan sira iha ai laran tuan, joven nia viajem ba km 10 ne’e lori oras tolu mak foin to’o ba tós.

Lao neneik, la kleur nia too ona iha tos, vajilio dehan, nia too ba uma tós nian hare oras tuku sia ho balun (21:30), manu kakuuk nia lian hamaluk ona nia hakat, nia tenki leno telefone ba ai-farina tahan, lakeru no modo sira seluk, pilla telefone nian mos hela deit 30%, maibe nia la preokupa, prepara sasan ho ansi hanesan funu tama rai. Oras hatudu ona ba tuku sanolu (22:00), vajilio foin fila husi toos atu mai uma.

Iha dalan, nia la preokupa ba udan suviska no rai lakan ne’ebé hanesan ema hasai foto husi leten mak nia roman kona nia isin, maibe nia tenki fila lalais atu hakat mota ne’e, tanba nia tauk udan halo mota boot nia labele fila ba uma.

Liman lamas bolsu hodi foti telefone ne’ebe falun plastiku metan ne’e, hela deit metro 100 atu hakat liu mota no rate tuan iha mota nia sorin, “sidauk hakat liu rate ne’e hau hare telefone mate, hau hare rai ne’e naukun loos ona, maibe hau kontinua lao tanba ain hatene ona dalan” dehan vajilio hodi kruja liman iha hirus matan.

Hakarak ka lakohi, dalan uniku mak liu husi rate tuan, husi nia toos mai rate tuan ne’e lori oras ida ho balun, kalkula deit husi toos tuku sanolu ho balun (22:30) nia too rate tuan ne’e tuku sanolu resin ida,  rai kalan boot (23:30); molok nia lao liu rate tuan ne’e vajilio hatun karon mutin iha kabas hodi dada iis no koko hakalma nia laran ne’ebe tauk kahur ho kolen tanba lao lais.

Iha minutu balun nia laran, vajilio hahu foti ona nia karon tau iha kabás “hau sente buat ida tarutu iha rate tuan ne’e nia laran, maibe hau la preokupa” maibe wanhira vajilio liu rate tuan ne’e, nia hare lalatak mak tuir nia wainhira haré ba kotuk “hau hateke ba fatuk boot iha oin hare ema ida hafuhu hau, halo hau nia fuan atu nakfera” tentasaun oioin iha dalan maibe nia labele halai husi realidade ne’e “katuas sira dehan wainhira ita hetan rai nain iha tempu kalan mak ita halai ne’e ita mate ona” ema ida hafuhu nia ne’e hatais roupa metan ne’e derepente lao hasoru nia, vajilio hare nia fuk taka nia oin, nia labele hatene nia oin “hau la hatene nia oin, maibe ne’e pasti ferik ida, dalan ida deit, nia lao hasoru hau, hau mak tenki ses aan atu nune’e nia bele liu, maibe hau hatene ohin buat ida tarutu iha rate ne’e mak tuir hau” hela metro 50 nia too uma, oras hatudu ona tuku sanolu resin ida liu minutu-hat nolu resin walu (23:48), wajilio rona ona ema sira ne’ebe sidauk toba nia lian, nia dada iis ba daruak nian hodi hakalma nia kakutak no fuan, teki-teki deit ema ida ohin falun roupa metan iha isin ne’e lakan ai hun boot nia kraik hodi lakon.

Hakerek Nain : Constancio Vieira.

Fuuk naruk  falun hetan metan iha RTTL.

Matan hateke hela ba ekran (layar) telefone kor metan iha liman, halimar hela “Facebook” hare kalan boot tebes, la rona ema nia lian maibé “gri...grii..”grilo nia lian mak hasé hau nia tilun, grilo nia lian hatudu rai ne’e kalan boot ba dadauk, busa ne’ebé tanis halerik, nia lian hanesa kosok oan sira ne’ebe foin moris mai, tanis haleu uma boot ne’ebé seguransa sira hein.

Uma ne’e iha andar rua, andar dahluk ne’e okupa husi kargu xefe departamentu sira, hanesan, dirasaun informasaun Radio, Markeniting, Rekursus humanos no Progrmasaun, iha andar daruak ne’e Directores ho nia staff sira mak okupa; iha uma leten kuartu hotu-hotu xave metin  wainhira servisu nain sira husik hodi fila ba ida-idak nia uma.

Seguransa ne’e tur hela iha andar dahuluk, sidauk saé ba andar daruak, seguransa nia maluk sira hein iha uma kotuk no sorin-sorin, seguransa ida deit mak hein iha uma laran, la kleur “tok...tok...tok” segursan ne’e rona sapatu takaun nia lian halo barullu iha andar daruak hanesan feto raan ida lao ba mai “ahh!!! Kalan boot ona se mak sei iha leten” seguransa ne’e husu ba nia aan.

Hateke ba ekran telefone, oras hatudu ona 00:54 (tuku 12 kalan), seguransa ne’e konfunde tan deit no halo nia fuan la hakmetek, busa tanis kahur ona sapatu takaun nia lian ne’ebé la iha nain ne’e.

“hau saé neneik eskada ba andar leten, hau mos hafuhu takaun lian ne’e nia nain” segurnsa ne’e konta ho oin be tauk, nia hafuhu to’o leten maibe la hetan ema ida, odan matan lian husi sorin ba sorin, anin huu neneik iis ai funan no lilin hanesan nia ba vizita rate iha tempu loron matebian, halo segurasan ne’e fuan tuku-tuku  “hau nia kanuruk boot, sente hanesan ema kaer husi kotuk” segurasan ne’e konta hodi hatudu nia isin fulun ne’ebé hamrik.

La hetan buat ida, uma laran hahu hakmatek, seguransa ne’e hateke husi uma laran mai liur, hare fulan nia roman,  mean hanesan ema pinta ho raan.

Seguransa ne’e tun husi eskada no atu ba fo hatene nia kolega sira, molok too nia belun sira iha uma kotuk, nia haré fali lalatak fuuk naruk ne’ebé liu hanesan anin “hoi!! Se mak ne’e?” nia bolu ho lian ne’ebé hanoku ho tauk, maibe ema la hatan.

“iha RTTL ne’e mos funsionario balun mate ona maibe sira nia klamar la husik fati ne’e (RTTL)” dehan segurasan ne’e hodi lao ba dadauk.

Hakrek Nain : Cosntancio Vieira.

Inan Nia Halerik Hakbiit Oan.

Foto Google : Labarik Feto ida hein hela nia inan ne'ebe moras todan.

Loron Domingo ponteiro oras baku ba tuku 17:11, hau hakat neneik husi Caicoli ba Largo Lecidere, too iha Largo, hau tur iha meja kabuar ne’ebé halo ho simento, hodi foti matan hateke ikan no manu sira semo namlele iha tasi leten halo hau nia fuan mos hakmatek tebes.

Tasi ibun no ai mahon nia malirin dada ema wain husi otas nurak, ferik no katuas lori nia familia, balun seluk hamutuk ho nia fuan sorin (Doben) hakbesik aan ba Largo Lecidere atu sente anin tasi ne’ebé fresku no rona laloran nia lian bee baku ba mai iha tasi ibun.

Iha minutu balun nia laran anin tasi suut labarik nia lian mai hau nia tilun “Maun...maun sosa lai hau nia derok masin ne’e...” labarik ida hatais faru foer, nakles no ain tanan ida ne’ebé lolo ona nia derok masin mai hau atu sosa, “ida hira?” hau husu labarik ne’e “Ida 50 sen maun” nia hatan ho oin ne’ebé nakonu ho esperansa ba hau atu sosa, iha hau nia hare labarik ne’e hanesan esforsu aan atu hatan ema ruma nia halerik...ho hanoin ida ne’e hau husu labarik ne,e atu bele hatene saida mak nia subar iha fuan “Alin faan derok ne’e atu halo saida?” hau husu alin ne’e ho oin triste uituan “Maun ohin hau ba husu derok iha viziñu sira nia uma hodi mai faan atu nune´e hau bele sosa ai moruk ba hau nia ama ne’ebé moras hela iha uma” alin ne’e hatan ho matan ween nakonu ho nia matan fuan. “se mak hein ama moras iha uma?” Hau husu tan ho intensaun atu hatene klaru liu tan “Ama mesak deit maun” nia hatan. “apa iha nebee?” hau husu tan “Maun hau nia apa husik ami mesak deit ona, hau nia mama konta ba hau dehan hau nia papa husik ami rua ama ona” labarik hatan ho mata ween halo hau fuan hatodan hau nia ibun hodi monok lia fuan rihun ba rihun, hau sente fuan moras tebes...hau nia liman fuan mos hahu lamas neneik ona ba hau nia bolsu hodi foti osan dolar ida hodi troka ba labarik ne’e nia derok “obrigado maun, maun sosa hotu deit ona tanba hamutuk empat dolar deit nee” nia agradese no hahu lolo nia liman neneik hodi foti osan dolar ida hau fo ne’e, “maun nia osan la too ona, alin hakbesik aan ba ema sira tur iha tasi ibun ne’e keta sira hakarak sosa” hau fo esperansa ba alin ne’ebé kontinua husu hau atu sosa... Entre ami nain rua nia konversa hau hateken ba hau nia telefone iha liman oras mos lao ona ba tuku 18:25 kalohan metan mos hahu falun neneik ona ba loron nia roman hodi hamosu kalan nia nakukun, hare iha tasi ibun ema hahu fila hikas ona ba ida-ida nia ai-mahan (uma) halo labarik ne’e lakon esperansa tanba ema la iha ona atu sosa nia derok masin ne’e.

Maibe labarik ne’e esforsu aan nafatin maske kalan too dadauk ona, tanba inan nia halerik halo nia aten barani hodi finji hakbesik aan nafatin ba ema balun ne’ebé sei tur iha kadeira no meza kabur ne’e, maibe hau hare ema lakohi sosa ona nia derok bee nia leba.

“sorti boot, oan sei besik nia inan, sekarik oan ne’e mak husik mesak nia inan saida mak mosu ba nia inan?” husu ba hau nia aan.

Dala wain, tan servisu, eskola no preokupasaun kesi ema nia ain, susar atu hakat ba nia horik fatin hodi hare nia nia inan ferik sira hela mesak iha uma, dalaruma nunka hanoin saida mak atu mosu ba ita nia inan aman.

Kalan hamosu ona nakukun halo hau fila ona mai uma....hare labarik kontinua lao maibe lahatene atu ba los ne’ebé mak ema bele sosa hotu nia derok nee atu nune’e nia bele ba sosa ai moruk musan hodi fo ba nia inan ne’ebé moras todan hela iha uma.

Hakerek Nain : Constancio Vieira.

   Kor mutin malirin bosok matan.

We’e kona hau isin, la hatene husi ne’ebé nia turuk mai, foti matan hateke ba leten, la haré wee ne’e nia hun, laos klamar mak tanis, maibe tuir matenek nain sira dehan, kalohan mak nabén hodi hamonu udan wee.

Hamriik iha ne’e, iha hau nia ain leut (ain fatin), iha Rádio Televisaun Timor-leste (RTTL,ep), iha kaikoli, foti matan hateke ba foho Lahane Ocidental, ne’ebé toba monok hela iha abu-abu kor mutin nia hakoak.

Foho ne’e sai furak wainhira abu-abu falun metin, tanba haré hanesan jelu fatuk ne’ebé Ró ahi Titanic soke iha tasi atlantiku nian; basá la hare ba foho ne’e nia orijinalidade (keaslian).

Matan hateke ba foho hun, hare uma hun sira hakmatek, uma ne’ebe nia odamatan no janela taka metin tanba tauk malirin ne’ebé nudar inimigu ba uma nain sira.

Liman fuan rua husi karuk ne’e habit hela kesak suar ida, nia lolon hakerek Marllboro, hamanas fuan tanba la iha ahi matan atu haneruk. Hein wainhira mak abu-abu husik foho ne’e, atu hau bele haré foho ne’e nia orijen, iha minutu balun nia laran, anin hú neneik abu-abu hodi suar nahas iha anin leten.

 “Aahhh afinal foho nia orijinalidade mak ne’e, abu-abu ne'e bosok hau nia matan” hanoin ne'e mosu iha laran, wainhira anin huu ses kalohan ne'ebe taka iha foho lolon.

Foho furak, la furak ona, tan nia emar sira la hafurak, halo matan hewai ba foho nia orijinalidade, liman mamar hodi hakotu maibé liman toos hodi kuda, ai-barak nia hun hamrik firme maibe la iha sanak ida mak hafutar, rai mean halai husi sorin ba sorin tanba la iha ai abut mak kaer metin rai.

Tesi ai bele hamosu rai halai hodi fo impaktu negativu ba komunidade nia moris. Hadomi natureja salva o nia vida.

“Emar nia furak depende ba natureja nia furak, natureja nia furak depende ba ema nia hahalok” hanesan lia fuan ne’ebé mak Kay Rala Xanana Gusmão hakerek iha foho Ramelau hun.

Hakerek Nain : Constancio Vieira.

KOR METAN SUNU MUTUK HANOIN AAT.

Metan falun tomak hau nia isisn lolon,  sadere aan ba didin lolon kloot ne’ebé nakukun hakuak “aii...amaaa! hau mate ona! Aii...apaaa hau mate ona” lian hakilar halerik ne’e mak hasé hau tilun maske matan la haré ba fulan no fitun nia roman.

Olavio Dias Quintas (Eis prijioneiro) tur hela iha nia rental nia oin.

Hakruuk ba justisa hodi moris iha nakukun, la haré ba fulan ho nia fitun nia hamnasa ne’ebé haraik ba rai,  la rona ema nia lian, aksaun violento domina iha kuartu ne’e, ran sulin hanesan inan nia matan ween habokon hau isin, odataman besi dalas walu, heleu hau isin maibe la hamate hau nia mehi.

 La kleur, maibé, sente laos lao-lais, fulan 15 nia laran, horon deit anin ne’ebé la fresku ba inus, laran ne’e hakribi maibe la iha ona anin seluk hodi horon,  atu katak lerek saida, husik halo tuir saida mak hakotu mai hau; isin lolon ne’e bele hakmatek iha kuartu nakukun, kakutak semo iha lalehan hodi fo biban ba anin maus hodi huu nahas rai uut destroi iha kakutak.

Liman fuan ne’e habit tinta kesak ne’ebé fahe husi kuartu nakukun ne’e nia nain, hau pinta mehi ne’ebé falun iha kakutak "hau nia logo rental ne'e hau halo iha prizaun laran" Joven isin lotuk ne’e dehan hodi hatudu liman ba baner rental Muaa-cauu nian ne’ebé taka iha didin lolon.

Faan sasan nakukun,  lori hau ba nakukun, foin arepende maibe buat hotu liu ona, karik faan sasan naroman nian bele lori mos hau ba naroman

 "Iha sela ne'e nia laran, hau iha blok A, blok ne'e akumula ema sira halo problema grave,  hanesan falsifika dokumentus no konssumu ai-moruk aat (droga), iha kuartu ne’e,  soe foer kiik ka boot iha fatin deit" dehan joven kulit moreno ne'e ho mataween nakonu.

Ohin loron, horon anin fresku, sente haksolok tanba ida ne’e nudar biban ida atu soe hahalok aat hodi kontribui ba paz no dezemvolvimento ba rai ne’ebé heroi sira troka ho isin ne’e “hau agora fokus deit ba hau nia rental oan ne’e, hau mos iha koñesimentu ituan kona ba Informatica nian, hanoin deit ba hau nia oan sira, agora ne’e buka deit  etu bikan tolu ba loron ida nian” dehan joven isin moreno ne’e hodi hakruk ba rai.

“Violensia no droga hau sente ona, hau halo ona, maibe la diak ba moris loron aban bainrua nian, ita sei tama ba prizaun wainhira pratika hahalok ne’ebé mak la diak, alin sira ne’ebé mak hakarak eskola fokus deit ba estudu atu responde ba moris futuru nian, imi nia dalan moris nian sei naruk” Mensazem badak husi eis prijioneiro Olavio Dias Quintas.

Prijaun nakukun, hare kor metan falun hau isin, husi ne’e hau soe hanoin aat, husi ne’e hau hakoi hahalok aat hodi kontribui ba dezemvolvimentu.

Hakerek Nain : Constancio Vieira.