ESTADU EMERJENSIA, KBIIT LA’EK  HALERIK

"ouuu...ouu...ouuu" asu se nia ibun ba lalehan hodi tanis halerik, hanesan halerik ba nia na’in be husik ona nia fatin tuan ba fatin foun.

Ema hotu taka meti-metin sira nia odamatan no janela, hafuhu de’it husi hadak leet ba li’ur, hafuhu tuir asu sira be tanis halerik husi sikun ida ba sikun seluk sidade nian.

Asu nia tanis, deskreve, sidade Dili hakmatek tebes iha tempu kalan. Hanesan knua tuan be ema husik iha tempu naruk nia laran.

Ahi oan be lakan iha estrada ninin sidade nian fó de’it nia roman malahuk. Fitun no fulan mós hamout an iha kalohan metan nia falun.

Dekretu Governu númeru 3/2020, hanesan korrente ida bobar ema hotu nia ain atu labele la'o tan. Tuur hakmatek iha uma atu labele lori moras 'Corona' ba família no da’et ba ema seluk.

Kada minutu no kada loron, númeru moras sa’e ba beibeik, halo ema barak fuan taridu ba moras neon laek be mai la haree ba ema kbiit laek no riku.

Iha dadeersan, tuku 08, ha’u hadeer sedu,  maske isin sei moras,  maibé ha’u hadeer husi toba fatin hodi sai ba sadere an iha ai-hun iha uma oin.

Ha’u se tilun ba estrada, movimentu la hanesan loron baibain, ha’u la rona karreta no motor nia lian ne’ebé barullu iha dadeer.

“fruut….fruuut…fruuut” manu fuik hadau malu sereja tasak iha sereja tutun be ha’u sadere ba ne’e. Ha’u hateke sa’e ba leten, manu fuik boot sira tolan hadau malu sereja tasak, manu-lin haloot liras iha sereja nia sanak, hodi hateke tuir manu lakateu sira be tolan toma-tomak sereja musan bokar kór mean ne’e, dolar tun husi nia kakorok.

Lakateu kamat sereja tasak iha nia ibun hodi semo ba fó nia oan sira iha knuuk laran. Manu lin sira lambe de’it sereja been restu iha sereja nia sanak lolon, manu lin la iha kbiit atu hadau sereja tasak ho lakateu, manu lin lori de’it restu ba nia oan sira be hein iha knuuk laran, manu-lin hamlaha haloot liras.

Ha’u hateke ba relójiu iha liman, oras hatudu 09:00, ha’u hamriik husi ha’u nia tuur, hodi la’o sai ba estrada nasionál atu hateke de’it fa’an  na’in sira.

Husi estrada Praia do Coqueiros (pantai kelapa), ha’u husik ain fatin ida ba ida hodi hale’u sidade Dili.

Iha ha’u nia la’o ne’e, matan la kaer kona ema sira be osan barak 'ema riku sira' ne'e ninia oin iha sidade laran, loos duni, ema sira ne'e halo tuir regra Estadu emerjénsia nian hodi hakmatek iha uma.

Osan na’in balun forma iha supermerkadu hodi sosa ai-han atu aguenta ba loron estadu emerjénsia. Balun forma iha banku Dili laran, hodi foti osan. Ema sira ne'e ho oin hamnasa leba sasán sai husi loja tula sa’e ba karreta leten.

Ha’u haree tuir realidade sira ne'e no hakru’uk ba rai hodi hanoin "sá mak mosu ba sira be osan laek no kbiit laek?".

Ha’u la'o neineik, ha’u nia matan nafatin leno ba uma tatís okos iha sidade Dili laran tanba uma tatís ne’e fatin hamahan isin nian ba ai-leba oan sira be hais sorte iha sidade Dili.

Teki-teki ha’u haree ain-tanan ida lori nia sasán la’o hakru’uk hela iha estrada, la'o iha loron manas nia okos. Sasán sira be hafutar ai-leba ne’e besik maran hotu ona, tanba la folin.

"modo...modo...sosa modo maun" lian ki’ik ne’e nafatin sai husi nia ibun maske loron matan hamaran nia kulit.

Ha’u hateke tuir nia hakat, nia la'o neineik tebes. Husi nia la'o ne'e hatudu nia la iha ona kbiit atu la’o maibé kabun nafatin obriga nia tenke la’o hafera sidade.

“Maun besik fulan ida, ita iha Dili se mak fó han mai ita, tenke fa’an duni” dehan labarik ne’e hodi nafatin la’o

Iha Dekretu Governu ne’ebé fó sai iha fulan Marsu ne'e katak,  ai-leba sira bele fa’an sasán iha Dili laran maibé nafatin kumpre distansiamentu sosiál.

Negosiante sira leba nia produtu iha Dili laran no Merkadu mós laran metin ba estudante no funsionáriu públiku, maibé Dekretu governu ne'e fó férias naruk ba funsionáriu no estudante, ema hotu tenke fila hikas ba nia knua, nune’e la iha ema ida mak sosa ai-leba sira nia produtu.

"Ema la sosa maun, ema la iha ne'e" Dehan fa’an na’in ne’e ho oin muron.

Iha sorin selu, taxista sira labele halai karreta, labele hetan osan hodi sustenta família, sira nia ahi suar iha dapur hahú menus, hahú hamenus hahán, dala ruma sira dala rua de’it loron ida.

Imajina, iha Dili hela iha uma aluga, fulan-fulan tenke selu uma ne’e, maibé atu ba foti osan iha ne’ebé hodi selu uma.

Ha’u la’o, maibé hanoin ne’e nafatin mosu husi hanoin, hanesan ai-tarak ida be sona ha’u nia fuan. Moras, hanoin ema kbiit laek sira nia halerik.

“hahán la iha ona, viziñu mak fó han mai ami” dehan taxista ida iha Dili laran (notísia Online Neon-metin)

            Ha’u la’o tama ba Merkadu Manleuana, roupa ‘obralan’ taka tomak, balun loke, maibé sira hafuhu hela ekipa Munisipiu Dili no Polísia ne’ebé dala ruma mosu hodi harahun povu kiik nia sasán, hahalok ne’e hanesan hamate ahi-dapur nian, hanesan koko hamate oan sira be hein inan aman sira iha uma. Povu ki’ik luta hasoru hamlaha, maibé ta’uk nafatin hafutar ulun no fuan.

Ha’u hakat tan ba sorin loos Merkadu nian, ha’u hetan tia ida, nahe lona rohan ida hodi tau nia modo no produtu seluk.

Nia tuur iha loron manas nia okos hodi hein osan na’in sira, hein oras ba oras maibé la ema ida mak lolo netik osan rahun ruma hodi troka ninia produtu hira ne’e.

Dala ruma ema balun hanoin, tanba sira fa’an fali talas, ai-farina no hudi, nusa la han iha uma? Loos, duni, pergunta ne’e mós husi ha’u nian, no ha’u husu duni ba ferik isin morena ne’e.

“oan, produtu sira ne’e ha’u hola husi ema, iha Dili ha’u nia to’os la iha, se ha’u han tiha ida ne’e, ha’u ba foti osan husi ne’ebé tan? Husik ha’u haknauk uitoan-uitoan iha ne’e (merkadu)” resposta ne’e mak ha’u hetan husi pergunta ne’ebé iha ha’u nia kakutak.

Ha’u hamout an iha be lihun-muron nian, ibun tutun tós atu katak sai lia fuan, ha’u nonook, hamriik hodi rona nia halerik.

Filomena Martins, nia fuuk hahú mutin, hatudu nia kbiit hahú nanotak. Nia liman fuan nafatin book an hodi fahe kanko futun ba rua, tanba ohin nia sosa husi toos na’in, nia kore hodi hodi kesi fila fali, atu nune’e nia bele hetan netik ninia porsentu.

“ohin ha’u sosa 11 dolar, ha’u halo ki’ik fali mak fa’an. Maibé oan la folin ona xaa, tanba ema la iha ne’e, nee mak la hotu ba fó han fahi de’it” dehan ho ren namkurut tanba loron manas.

Inan feton ida, kesi hela kanko iha Merkadu Manleuana, 04/2020. foto Scos Vieira

Iha uma fukun Parlamentu Nasionál, engravadu ne'ebé tuku hirus- matan dehan hatutan povu nia lian, hasa’e kartaun kór matak ho lia ida (unanimidade)  hodi aprova proposta governu kona-ba levantamentu ba fundu mina-rai ho valor miloes 250. Husi total ne’e, milloens 150 ba Ekipa ne'ebé tau an iha risku hodi hakotu korente moras at (COVID-19) be hamate ema barak  iha mundu tomak

Reprezentante povu tau ketak rihun 500 atu finansia ba deputadu sira nia fiskalizasaun ba COVID-19 ne’e rasik. Husi ne’e, interese ema barak falun interese individual.

Jura lori povu nia naran, baku basa hirus matan hakilar povu nia naran, maibé buat hotu la furak hanesan ukun na’in sira ko’alia sai.

bainhira diskute povu nia interese deputadu balun dukur hela iha nia mehi, balun liman book telefone hodi haree sasán karun, diskusaun povu nia interese la as liu ukun nain nia interese rasik.

“mai ita vota fundu 500.000 hodi finansia ba deputadu sira nia fiskalizasaun” deputadu sira hakfodak  husi mehi no nia matan lakan, bainhira nia tilun rona lia fuan ne’e. Nia matan kro’at hanesan makikit nia matan be hateke ba alvu.

“Wakil rakyat seharusnya merakyat Jangan tidur waktu sidang soal rakyat, Wakil rakyat bukan paduan suara Hanya tahu nyanyian lagu setuju” liriku múzika husi artista famozu, Iwan Fals, sai duni realidade iha tempu ohin loron.

"deputadu sira hariku an iha terus nia leten. Ami la aseita perdiem 500.000" lia fuan kritika sira ne'e ema kari iha rede sosiál Facebook.

            “Amá, rona dehan governu fahe osan ne’e ka lae?”

“ha’u rona oan, maibé tebes mak ne’e ka, lae mak ne’e?” ami nia konversa hotu iha ne’e, maibé hamosu duvida kona-ba subsídiu ne’e.

Hakerek na’in : Scos vieira.

Numeru Kont.   : 77116748

KALEN MAMUK MAK HATAN “AMBERE” NIA HALERIK.

“Wainhira hau hili lata hotu, hau liu kedas husi mercado Taibesi atu tetu, hira oan deit mos la buat ida tenki sosa kedan batar ka fos lata ruma mai uma hodi han ho oan sira”

“Avancaho prestasaun meius investigativu ne´e pois hotu tiha ne´e, iha karik tempo ruma sae fali ba iha parte CAVR nia oin moru let neé lao tuir det bee dalan iha neba iha rai lolon sukaer hun ida iha familia tiu Ambere mos presija ita expos” Gil Mauberismo manda lia fuan nee liu husi media social Facebook (FB) Domingo kalan mais ou menos tuku 09:30 hodi fo dalan mai hau.

“Rai nee naroman lalais atu nunee hau bele hatene Ambere nia moris nee oinsa los” hanoin ambisuan mosu teki-teki iha hau fuan wanhira lee hotu lia fuan nee.

Oras hatudu tuku 10:25 depois de tuir enkontro iha redasaun Rádio Timor-leste, loron matan hahu hamanas rai no ai-horis iha laletek Mascarinhas...anin huu rai uut falun tomak hau nia isin wainhira koko hakbesik aan ba tiu Ambere nia uma.

Wainhira too iha laletek nia hun “Alin hatene tiu Ambere nia uma ga?” hau husu labarik nain rua bee halimar duni malu iha laletek nia hun “ooo tiu Ambere ga…sim iha foho leten neba nee…” labarik nain rua hatan hau nia lian simulatanea (serentak) hodi hatudu Ambere nia uma. “Obrigado alin, bele lori hau ba ga?” hau agradese alin nain rua nee hodi husu ajuda. “Bele maun ita ba hamutuk deit” sira hatan hau hodi halai uluk “Tuir ami” sira haruka hau.

Wainhira to’o Ambere nia uma “Bom dia tiu” hau komprimenta tiu bee isin moreno, fuuk mutin bee hanaran Ambere nee. “Bom dia No...mai...mai tama uma laran mak ita kolia” nia haruka hau hodi lao uluk. “Diak tiu” hau hatan hodi hakat ain tama ona ba tiu Ambere nia uma bee dook liu, husi lia fuan luxu nee (sangat jauh dari kata mewah), tanba nia uma didin deit ho kalen dodok.

Uma ho naruk metro hitu no luan metro neen, uma nee mak Ambere ho ferik oan no nia oan hamahan aan iha nee, matan hateken husi uma laran ba kakuluk borus too lahehan tutun.
“Hau iha nee hamutuk ho hau nia oan no ferik oan, ami nain tolu deit, maibe hau nia oan feto nee mos lahatene kolia, hau nia ferik oan mos la bele ajuda hau hodi halo servisu tanba nia matan foin operasaun” Ambere explika nia moris bee hakonu deit ho dezafio nee hodi hakruk ba rai hodi hamonu mata ween.

“Hau nia uma nee mos uluk social mak ajuda hau, kalen sira nee uluk hau nia oan alezado (matebian) entaun ami tau naran para fo ajuda social nian mak ami simu kalen hodi taka netik ba ami nia uma nee, maibe nee mos aat hotu ona no” nia haklaken ho triste.
Ema ho naran komlpeto, Armando Mendonça, moris iha Suco Fahi soi, posto Administrativo Lequidoe, Munisipio Ermera iha 1943 (63), hare mundo nia furak ho matan sorin deit maibe nia mos lakohi lakon responsabilidade nudar mahan moris ba familia, haleu kapital Dili hodi halibur kalen mamuk bee ema soe hela iha estrada ninin nee hanesan dalan uniku hodi hatan ba uma laran nia halerik
“Hau dalaruma lao husi hau nia uma ba hili lata iha Caicoli, tasi ibun sira nee, no buka iha fatin sira nebee mak kalen iha, hau dalaruma ba nee loron manas los halo hau nia ain okos nee moras no manas los, kee foer buka kalen nee frasko mos koa hau nia liman, ita mane ne’e tenki buka ga se lae se mak fo han uma laran” nia konta nia aktividade.
Manu fuik nia lian bee halerik fanun Ambere husi toba fatin hodi ba hili kalen ho kabun mamuk.

“Hau la hatene oras, maibe wainhira manu fuik lian ona, entaun hau hetene katak rai naroman ona hau tenki ba hili ona, hau ba hili nee la han fali, se ita la hader sedo orsida saneamento sira ba raut i fakar hotu iha tibar entaun ita la hetan ona, nee hau hili too iha mak hau foin tama uma se la iha hau sidauk tama uma, se ita mai ho liman mamuk ita atu han siada iha uma” nia explika ho lian be neneik tebes.

“Tiu wainhir ba hili hotu ba faan iha nebee” hau husu tui Ambere “wainhira hau hili hotu hau liu kedan husi Mercado Taibesi hodi tetu, hetan satu dolar ka lima puluh sen deit mos la buat ida naran hola deit fos lata ruma para mai han ho oan sira iha,” nia hatan hau. “Se tiu moras se los mak bele ajuda familia” hau husu tiu Ambere tanba iha uma laran uniku tiu Ambere deit mak hanesan ai tonka ba ekonomia familia “??????????? Hau la hatene los se mak bele ajuda sira, tanba durante hau mos sidauk moras” tiu Ambere konfunde tebes wanhira hatan hau.
Maske situasaun moris nee dificil no moruk tebes, maibe Ambere lakohi lakon dignidade hodi tane liman ba ema seluk. “No…hau la husu ema tanba hau moe” nia hatan.

Cristina da silva, moris iha suco Bucoli, Posto Adminnistrativo Baucau municipio Baucau, fuk been isin bee uluk kaber nakfila sai namkurut, sai hanesan fuan sorin ba Ambere, hare ambere triste los maibe la iha kbiit hodi ajuda.

“Hau la bele tein tanba hau nia matan nee mos foin operasaun, ahi suar kona hau nia matan moras tebes, wainhira nia (Ambere) fila mai mak tein rasik, hau hare triste maibe hau atu halo nusa” Cristina hatan hau hodi foti matan hateke ba nia laen Ambere.
Iha uma nee nia laran iha mos Ambere nia oan feto ida mak hamaluk sira hodi sente moris nee nia moruk no todan loron kalan, Ambere ho nia ferik oan agradese maske oan nia kondisaun la hanesan ho ema seluk.
Castelo Nunes, mos rekoñese katak, Ambere loro-loron hili kalen haleu bairro.

“Dalaruma nia (Ambere) ba ami nia uma, husu ami nia kalen mamuk, se iha ami fo deit, dalaruma ami fo modo tahan ba nia mos dalaruma nia lakohi simu, se nia simu entaun nia tanis tanba dehan nia moe” labarik nee mos konta tuir Ambere nia hahalok ho triste.

La iha dalan seluk atu hili hodi sadere moris ne’e.
Orasaun hanesan kbiit ida atu hamaluk ain bee foti kada passo hodi tuir dalan moris bee hakonu deit ho sasidik.
Moris mukit obriga ita esforsu maske todan moruk maibe realidade moris ita tenki simu.

 

HASUBAR A’AN IHA KALENG A’AT NE’EBÉ EMAR HEWAI.

Díli-Kaleng a’at no dodok ne’eb ema soe, hewai emar sira nia matan, hodi lakohi fihir. Balun dehan, nee lixo. Maibe ema mukit sira uza sasan nebe ema hewai, hodi harí fatin ka abrigo atu hasubar a’an, hodi hasoru laloran moris nian, iha emar riku sira le’et.

Katuas ida iha Suco Bemori ho naran koeñesidu-Aje Brijela, uza kaleng a’at hirak neé harí baraka ida, hodi hamahan a’an.

Barraka ne’ebé harí iha valeta leten ne’e, didin ho kaleng a’at no iha uma sorin-sorin hafutar ho lata a’at no massa mamuk, nebe nia konsidera hanesan nia osan mean.

Ne’e maka realidade ne’ebé mosu iha Suco Bemori Posto Administrativo Nain Feto, Municipio Díli.

Bemori nudar fatin ida neebe lokaliza iha kapital Dìli nia fuan no Aje Brinjela moris iha emar riku no ukun nain sira nia sorin kuana, maibe laiha ema ida mak atu hateke nia moris ne’e, hodi hamenus netik mukit beé hanesan naha todan iha Aje nia kabas.

Fatin bemori hakarak hasé Aje nia halerik, maibe lian laek la katak buat ida, husik fatin bemori ne’e sai sasin monok ba realidade moruk ne’ebé Aje sente.

Wainhira Aje loke nia odamatan be’e halo ho kaleng a’at ne’e, matan fihir ba kuartu laran Sente hanesan kalan bo’ot tanba Electirisidade nia roman ne’ebé povu sira seluk sente la mosu ba katuas husi Munisipio Manatuto-Laclubar nee.

Maske loron sei manas maibe wainhira ain hakat ba uma laran, hasoru naronan nia aujensia.

Toba fatin hahu kloot ba dadauk, basà fatin ne’e hakonu deit ho lata mamuk, aqua mamuk no besi aat sira seluk.

Esponza rohan ne’ebé nia latan nia isin ba, mos hili iha sasan foer nia le’et. 

Hili lixo molok loron matan hatudu nia roman sai kna,ar ida ne’ebe Aje Brinjela hala’o hahu husi tinan 2003. Esforsu nee mak Aje Brinjela halo hodi moris rasik no lakohi tane liman ba ema seluk.

“Ohin hau sai tuku sia, hau sai hemu kafé no han dosi ne’ebé hau hola iha kios, hau hela mesak iha laran, udan tun kona uituan-uituan” Hatetn Aje hodi hatudu nia barraka nia kakuluk be’e kuak.

Karosa ne’ebé ferruzen, kompleta ho roda ida, mak hamaluk nia hodi haleu kapital Díli hodi hili sasan foer.

Tinan hahu aumenta hamenus katuas nee nia vizaun maibe la iha lia fuan baruk ne’ebé hakerek iha nia disionario moris.

Idade hahu nakaras dadaun ona maibe sidauk iha fuan sorin...hela mesak, hamaluk ho hakmatek.

Rezultadu husi nia kosar ween nee, hodi sosa aihan nebee nia presija.

“Osan ne’ebé hau hetan hau hola modo, fos, kafé no masin midar, hau hola rai iha laran hau presija mak teiin han hodi lao ba hili kalen aat” dehan Aje ho oin triste.

Todan no moruk Aje mak sente. La iha ema ida mak iha karidade hodi lolo netik ai han ruma ba nia.

Lider komunitario ne’ebé hatutan povu nia lian no nudar matan tilun, hare realidade nee maibe hanesan la hare. 

“Aje nia barraka ne’e besik los xefe suco bemori nia uma, husi Aje nia barraka ba Xefe Suco nia uma mais ou menos lima puluh meter ka empat puluh meter (metro haat lima nulu ka ha’at nulu) hanesan ne’e deit” Dehan Viziño João De Deus ho lian maka’as hodi hadutu xefe suco nia uma ne’ebé la do’ok husi Aje nia barraka.
Idade atinge ona hitu nulu resin maibe sidauk hetan osan idosos tanba la iha kartaun identidade ne’ebé fasilita nia direito.

Viziñu sira nia matan fihir tiu Aje hanesan ema ne’ebé moras mental maibe esforsu a’an oinsa atu hetan osan hodi hatutan moris.

“Osan ferik katuas nian mos Aje la simu to’o agora, nia kartaun eleitoral mos la iha, maibe nia tinan bele atingi ona neen nulu ba leten, ami sira hanesan nia alin mos ami simu ona sá tan Aje ne’ebé mak uluk liu ami ” katak viziñu ne’e hodi hatudu ba Aje ne’ebé tur iha nia barraka.
Wainhira jornalista rttl lori Aje Brinjela nia halerik ba hatoo iha Xefe Suco Bemori maibe la iha fatin. Tuir informasaun ne’ebe jornalista nain rua ne’e hetan katak, xefe suco halo viazem ba municipio.

Maibe ami la lakon vontade hodi hakbesik a’an ba xefe aldeia bemori central Nicolau Ribeiro Da Silva hodi informa realidade ne’e.

Xefe aldeia ne’e rekoñese Aje Brinjela nia terus no susar maibe to’o agora sidauk hato’o ba ministerio kompetente.
“Tuir informasaun ne’ebé ita bo’ot sira (jornalista) hetan ne’e los duni katak aje to’o agora sidauk hetan apoio ruma husi estado liu husi ministerio solidariedade social, hau hatene nia hili kaleng, dalaruma ema haruka nia ba tesi nia ai, cada vez nia ba fatin do’ok to’o kalan bo’ot mak nia tama uma, tuir hau nia haré aje ne’e nia moris ne’e presija apoio duni husi estado” Dehan Nicolau

Xefe aldeia ne’e konfirma katak, Aje Brinjela sidauk iha kartaun eleitoral.

Maibe nia hatutan katak, iha ona planu atu harii uma ba katuas ne’e maibe estatuto rai neebe Aje Brinjela uza hodi harii barraka, disputadu hela.

“ Osan idosos ita hare husi idade, tanba tuir lei idade ne’ebé atinge ona neen nulu mak iha direito atu simu osan, Aje nia idade dalaruma to’o ona neen nulu mas ita siduak hatene tanba sidauk iha kartaun eleitoral. Ita atu identifika fatin ba nia (aje) ne’e mos presija konkordansia entre komunidade sira ne’ebé mak hela iha besik aje nia barraka, tanba fatin ne’e mos sei disputado hela” tenik xefe aldeia ne’e.

Mesmo laiha maluk ida mak iha nia sorin, maibe katuas nee la hakiduk atu hatutan nia vida ba loron aban, lixo fatin mak sai hanesan escritoriu ba nia, tamba husi foer sira nee mak nia bele sustenta nia moris loron-loron, maske nia lao iha loron manas nia okos no iha aspal manas nia leten, maibe ho laran kontenti simu exame nebe aman maromak foo ba nia. 

Aje nia moris hanesan mota ida ne’ebé la iha we’e, hein udan we’en wainhira loos mak turuk hodi habokon.

Se’e lo’os mak bele hakma’an todan iha katuas aje brinjela nia kabas…..???

Jornalista : Scos Vieira No Frederico Gaspar ba Rádio Timor-Leste.

 HILI BESI AAT HO KONDISAUN MORAS

“Moras mos pasiensia no...se ita la hili lata no besi aat hodi faan se mak fo hahan mai ita”

Oras hatudu tuku 06:57 Caicoli nia malairin sei kroat haborus hau kulit halo hau nia fuan mos nakdedar loos maibe hau obriga aan hader husi toba fatin maske matan fuan sei moruk no isin sei baruk.

Hader sedu hodi lao neneik hakbesik aan ba baraka kiikoan ida iha Escola Cristal nia oin, barraka nee ho naruk metro haat no luan metro rua resin deit, nia kakuluk taka ho kalen fruzu no dodok , matan hateken husi liur ba laran nakukun loos tanba la iha ahi oan ida mak leno iha laran, maibe fatin nee mak Martinho da Costa (60) no nia fuan sorin (ferik oan) Alda (40) hamahan aan iha fatin nee hodi kompete moris iha Capital Díli.
Martinho da Costa, husi Munisipio Ermera Posto Administrativo Hatulia, isin lotuk morena, kaer servisu ho liman sorin deit no haré mundo nia furak ho matan sorin, falun roupa foer ba nia isin lolon.
Hau too ona avo nia uma hau dehan ‘Bom dia avo’ hau komprimenta avo nebee sei tuku hela kalen aat. ‘bom dia no’ avo nee hatan ho lian bee neneik tebes.

Hau sente laran nee triste sama rai la metin hanesan hambrik iha kalohan leten wainhira matan hateke ba avo nebee tuku hela kalen nebee ohin nia ba halibur nee ho liman sorin deit, iha hau nia hakbesik nee hau finji husu ‘kolega sira dehan avo moras ga’ hau husu tanba hau rona husi vizinhu dehan avo ne moras. “Sim no...hau moras hela” avo nee hatan ho ibun laran. “avo moras tanba sa la deskansa deit” hau fo hanoin ba avo nee atu tau matan ba nia saude, maibe avo nee fo razaun ida nebee sukit ita fuan ‘Maske moras mos pasensia deit no...se ita la hili kalen no besi aat ba faan se mak fo han ba ita atu han’ avo nee hatan hau ho lian nakdedar tanba moras.

Kosar ween rihun ba rihun bee turuk habokon Martinho nia isin lolon maibe nia la hakiduk tanba nia aan konsiente nia mak sai mahan moris ba nia ferikoan bee hein hela iha uma.
“se hau mak la hili lata no besi aat hirak nee hodi faan kalan ami hansaida” tenik Martiho.
Ema husi Munisipio Ermera posto Administrativo Hatualia nee hakatuir tan, kalen no besi aat nebee nia halibur sei ba tetu iha kopanhia neebee presiza. atu nunee nia bele hetan netik dólar tahan ruma hodi hatan ba uma laran nia halerik.

“Halibur oituan-oituan wanhira barak ona mak foin ba tetu ema nebee mak presija sosa, hau fo hatene kareta mai tula orsida ba tetu mos dalaruma hetan dolar sanulu deit entaun kareta lima dolar hau lima dolar ” nia explika.

Hili lixo ho kabun mamuk laos buat fasil ida, maibe osan nebee nia hetan husi faan besi aat nee dalaruma sosa fos karon ida mos la kotu.
‘hau mai sosa deit fos rahun tanba ita sosa karon ida osan la too, uluk Indonesia nia tempu nee sasan folin sei barato oituan agora tempu ukun aan nee sasan hotu karun ita sosa labele osan la too’ Martinho halo komparasaun ho oin triste.

isin nebee aleza no moras bee nia sofre hamenus alezado nee nia kbiit hodi la bele halibur lixo iha fatin nebee dok husi nia hela fatin.
Maske lalaok funu halo nia isin lolon la kompletu ona maibe servisu hanesan mos ema normal.
‘avo nee ita hare liman sorin deit mos servisu nee liu fali ita sira liman ain kompletu nee maun, katuas nee sai ba hili lata nee dala ruma tuku lima madrugada,’ viziñu Matinho Alves Ribeirokonta ho triste hodi kakuak katuas bee iha sorin.

situasaun moruk bee alezado nee sente, halo Xefe Suco Caicoli Hipolito Marques mos laran moras no promete sei hakbesik aan ba alezado nee hodi hatene lolos nia moris. ‘katuas nee hau rekonhese nia hau nia ema, hau halo proposta hatama ba Ministerio Soliriedade Sosial hodi apoio fos karon ida kada fulan tolu, konaba nia uma hau sidauk hare ho matan lolos maibe ho informasaun nebee agora ita boot mai hatoo nee tempo besik hau sei ba hare direktamente nia moris’ nia promete.

Moris mukit obriga ema haforsa aan, dalaruma hasoru desafio ho fuan tanis halerik hadotan nia isin lolon tomak, maibe la iha dalan seluk atu hili além de esforso aan.

Scos Vieira.

PRIMEIRA DAMA HATAN ONA TIU MARTIHNO NIA HALERIK

Wainhira Maromak hadomi nia bibi atan Maromak sei koko nia ho sasidik oi-oin, wainhira nia sicero (iklash) ba tentasaun hirak ne’e entaun maromak foti nia hanesan ema preferensial (istimewa) ida.

Lia fuan badak ne’e refleta tiu Martinho da Costa ho Alda Orleães nebe’e moris mukit maibe nia koko aan hanesan ema forsa ida hodi hatan ba uma laran nia halerik.

Ohin loron Tersa-feira ponteiro oras hatudu ba numero 10:37 Priemeira Dama Isabel Fereira lori notisia furak ida ba tiu Martinho ho nia ferik oan Alda iha Caicoli, tanba primeira dama hatan ona familia mukit nebe’e durante ne’e halerik hela ba ai-mahan (uma).

Tuir observasaun jornalista iha terreno, Primeira Dama lori kedan tekniku sira hodi rekolla dadus atu konstrui uma ba familia nain rua ne’e.

Tuir tekniku nebe’e ba rekolla dadus iha terreno ne’e katak uma ne’e bele halo durante semana ida ka rua hodi remata.

Ohin loron Sabadu 171015..dadersan.Sai hnesan loron importnte ba Faimilia Martinho ho nia ferik oan Alda tnb lron nee Primeira Dama Isabel Fereira entrega ofisialmnte uma ho luan metro 4 no naruk metro 10 ba Tiu Martinho no nia ferikoan... Tuir PD Isabel katak orsamntu ba uma nee rasik la too dolar rihun rua Maluk sra bele hare Tiu Martinho nia hela fatin uluk no agora.....Prabnss ba Primeira Dama no kompnhia nbe mk laran luak hodi ajuda ba Familia nee.....obrigadu ms ba mluk FB Htu nb esfrsu aan hdi fahe info nee na ema htu....ita htu nx esfrsu....sira nia halerik sai ita nx preokupasaun ABC.

“HAU NIA OAN DEFISIENTE MOS NIA TENKI FAAN TANBA AMI SUSAR LOOS”

“Se hau nia oan (Defisiente) ne’e la sai ba faan ai maran entaun loron tomak ahi la lakan (la han)”

“kolen mos pasensia tanba moris mak ne’e ona ne’e....ita atu dehan saida?se hau mak la faan entaun ami han saida?” ne’e mak lian halerik husi feto faluk no nia oan mane ho naran istimadu Apeu(Defisinte).

Moris iha mundu susar tebes, dala ruma moris mukit obriga ema hodi kaer knaar todan be tuir lolos nia aan labele halo.

Hare husi Escola Teknika Vokasional Becora (STM) hateken ba leten matan kona kedas laletek nebe’e hanaran Ai-leleLaran, fatin ne’e pertense ba suco Becora.

Hare husi hun hateken ba leten, laran ne’e hatodan isin lolon tomak atu lakohi foti passu hodi sae foho nebe’e ho naruk kuazekilometro ida, maibe defisiente Apeu sae foho no tun foho ida ne’e hodi buka moris iha Dili laran liu husi faan ai maran.

Apeu, naran istimadu husi naran kompletu Pedro Dos Santos, (18), fuk been, isin lotukmoreno, hare mundu nia nabilan ho matan sorin deit (matan sorin aat) no sofre moras Epilepsi (Bibi maten), laos sofre deit moras Epilepsi maibe nia problema iha parte kotuk laran (Bongkok).

Kondisaun ne’e la satan dalan ba Apeu atu harahun ruin hodi faan ai maran haleu kapital Dìli.

Molok Apeu to’o mai Dìli laran, nia hisik kosar ween tutuir dalan husi laletek Ai lele Laran Becora, basá nia tenki leba ai nebe’e hafunan ho ai-maran be todan.

Todan maibe lia fuan kolen no baruk hanesna lian lulik be la monu sai husi Apeu nia ibun, tanba liu husi ne’e nia bele hetan dolar tahan ruma hodi hatan ba uma laran nia halerik.

“Hau sente la kolen ona tanba bai-bain ona, hau ba fa’an iha Dìli laran, futun ida 20 cen, wainhira ema sosa entaun hau mai sosa fali Masako, Mina, Masin lori mai alin sira tein hodi han, abanba faan falli ” Hateten Apeu ba jornalista sira iha nia hela fatin Ai-lele laran120915.

Dader san nakukun rai hun foin mutin ponteiro oras hatudutuku tolu, oras ida be ema sei toba hakmatek, maibe moris mukit obriga Apeu hader sedu husi nia toba fatin hodi leba ai maran mai Dili laran hodi faan.

Leba naha todan ho kondisaun defisiente no kabun mamuk laos buat fasil ida, maibe ne’e mak Apeu hasoru.

“Se ai barak to’o dua puluh (Rua nulu) hanesan ne’e entaun hau tenki hader tuku tolu ka tuku hat par hau tenki leba hotu, hau ba faan la han buat ida tanba ba dader deit ne’e hau atu han hanusa...? se ema sosa mak hau foin sosa dosi hodi han, se lae, ba nafatin” Oan husi faluk Marta Sequeira ne’e konta tan ho oin be triste.

Apeu lakohi tane liman deit ba ema inklui nia maun rasik.
“ Maun mesak labele hare ami, nia mesak nia buka hahan ba nia oan, fen no ami nia la mate? Nia mesak tan, hau mos tenki buka hotu par ba hola hahan ba han ga...” katak nia.

Depois de dadalia ho Apeu iha minutu balun nia laran, hau hateken ba liman sorin los, hare inan feto ida, isin morena, altura mais ou menos metro 1 liu cm 50, hatais roupa foer nakles foin fila husi to’os, nia naran Marta Sequeira Alves (45), husi Leorema, Bazartete Liquiça nian, ne’e mak Apeu nia inan (feto faluk)
Hau hakbesik aan ba nia hodi husu “Tanba sa ferik ona mos sei hakarak fera ai boot ne’e ama...?” hau husu nia ho lian be nenik. “Ita tenki fera ga...ita susar los ne’e...se ami la fera entaun se mak atu fo han ami, mate moris ami tenki buka ai ne’e duni para ami bele hodi han no hemu ” Ferik ne’e hatan ho lian be neneik.

“Ama nia katuas ona iha nebe’e?” hau husu tan ferik ne’e “Mate ona no....mate tiha ona..tinan tolu liu ba...(mate iha tinan 2012).” Tia ne’e hatan hau iha ibun laran deit ho oin be triste tebes.

Osan nebe’e hetan husi faan ai maran ne’e dala ruma sosa fos karon ida mos la kotu “La to’o ita pasensia to...ita atu ba foti osan iha nebe’e hodi sosa” Liquiça oan ne’e konta.

Feto faluk ne’e dehan sira ba tesi ai iha ai laran nebe’e dook husi sira nia hela fatin, depois lori husi to’os, sira tesi halo badak hodi habai iha loron manas to’o maran mak foin fera ba fa’an.

Rona lia fuan ne’e pergunta ida mosu kedas husi hau nia kakutak “Se ai sidauk maran ama ho nia oan sira han saida hodi hein ai ne’e to maran? “Oan sira bele hare rasik, ohin hau ba ke’e ai fuan fuik sira ne’e hodi mai han, tahan to’o ai ne’e maran, wainhira ai ne’e maran lalais ami ba faan tiha, hetan osan dolar 10 ka 20 entaun ami foin sosa netik fos ruma hodi han ”Tia ne’e hatan hau no hatudu bote be nakonu ho KUMBILI ho matan ween hakonu ho matan fuan.

Hau hakbesik aan ba tia Marta hodi husu tan “ohin tia ba kee kumbili ne’e han mak ba ka lae??” “No...hare deit ami nia ahi matan ne’e ohin dader to’o agora (loro kraik mais ou menos tuku 15:30), hau ohin sai ba hau hemu kafe deit” nia hatan hau hodi hatudu nia ahi matan iha dapur laran.

Rona no hare situasaun ne’e hau koko husu Apeu ho nia alin sira “Ohin meio dia imi han ga lae?” maibe Apeu ho nia alin sira hateke ba malun hodi doko ulun deit signifika sira sidauk han meio dia nian maske lokoraik ona.

“Alin Apeu defisente hanesan ne’e leba ai ba faan n’e ama sente triste ga lae?” hau koko husu ferik nebe’e iha oan nain 7 ne’e atu hatene saida mak nia sente wainhira haruka nia oan defisiente ne’e lori naha todan ba fa’an, afinal nia haruka Apeu ba faan ne’e ho obriga aan deit maske nia triste ho Apeu nia kondisaun “Maske hau nia oan moris hanesan ne’e (Defisiente) mos pasensia nia tenki leba ai-maran hodi buka osan, mai ami hodi han hemu, be buat hotu la iha ne’e.....” Martahatan ho lian bisu-bisu hodi hamonu mata ween.

Iha ema nia matan dala ruma hare Apeu ho matan sorin deit, dehan Apeu la vale buat ida, maibe iha famili nia matan, Apeu sai mahan moris no esperansa ida ba familia.

Maske defisiente maibe familia laran metin deit ba nia.
“Se nia (Apeu) fila ona husi faan sasan ne’e ami sorti ona, se nia la sai entaun ami hanesan ne’e hela deit ona, loron ida dalaruma ami han dala ida deit kalan ami toba deit ona” katak nia.
Moris nia moruk be familia ne’e sente, ema hare maibe hanesan la hare, ema sente maibe hanesan la sente.

“Dalaruma ema barak mai vizita, maibe sira hare deit, ema boot (líder) no xefe aldeia sira nunka mai hare ami nia moris ” tenik Marta.

Josefa dos santos, apeu nia maun boot nia kaben hateten dalaruma sira hetan fos tenki fahe oituan ba nia alin sira.
“wainhira hau nia katuas oan sosa fos karon ida entaun ami fahe iha lafatik hodi fo balun ba hau nia banin feto ho nia oan sira, hau nia katuas oan mos servisu dalaruma ba tesi ai, ema presija ba halo nia uma entaun ami hetan osan se lae iya.....pasensia...” dehan nia.

HAKARAK ESKOLA MAIBE INAN AMAN NIA KBIIT LA TO’O.

“Hau nia oan ne’e agora tinan 10 ona, tinan oin 2016, nia hakarak eskola ona maibe oasan la iha atu eskola” hateten Marta hodi hakuak nia oan feto, Lilian Gobzalves, kulit morena, fuk mean be hamriik hela iha nia liman karuk.

Antes ne’e Liliana nia Bin ida eskola ona iha SMEA Becora maibe eskola kotu iha dalan klaran.

“Hau to’o deit SMA kelas dua, hau para tanba apa mate, agora hau hakrak eskola fali mos inan aman la mampu ona ne’e (la iha ona kbiit) ne’e...maun” Feto fuuk ben ne’e hatan ho hamnasa moe ba jornalista sira.

Apeu defisiente esforsu aan nafatin buka osan atu lori nia alin sira ba eskola maibe nia kbiit la to’o ona, osan atu hola hahan mos susar tebes sa tan sosa fali necessidades eskola nian.

“hau sente kbiit la to’o, hau leba sasan ba faa mos osan la to’o nafatin, oinsa atu ba sosa hahan ba ferik sira no sosa fali farda ba sasan sira seluk ba sira atu eskola” Apeu hato’o razaun ne’e hodi hateke ba nia alin sira hodi hamonu mata ween.

KONDISAUN UMA LA FAVORAVEL BA FAMILIA NE’E....

Husi tinan 2004, Marta ho nia oan sira haman deit iha uma ho luan metro 6 no naruk metro 7 be didin deit ho kalen fruzu no kesi deit ho tali, uma ne’e dook liu, husi lia fuan LUXU (Sangat jauh dari kata mewah), uma ne’e mos hetan apoio husi Governo wainhira anin boot sobu sira nia uma iha tinan 2004 liu ba.

Maske toba iha uma laran, maibe sente hanesan toba iha liur, basá sei sente nafatin mahoween nia malirin kroat haborus kulit, maibe sira agradese.

“Maun, wainhira tempu udan entaun uma laran ne’e nakonu deit ho udan been, se udan mai iha tempu kalan mos ami la sai uma seluk, maibe ami sente malirin tebes” Dehan Marta Sequeira ho nia oan Apeu.

Osan nebe’e Governo tulun ba ema alezado sira, Apeu rona deit nia naran maibe siduak sente “Hau nia bin sira ba tarata hau nia surat defisiente nian maibe ema dehan hau nia tinan sidauk to’o, maibe agora ne’e hau iha ona kartaun eleitoral, Tinan 20 ona, se hau mak simu osan defisiente nian hau bele halo hau nia uma ne’e, atu nune’e ahu nia bin alezadu ne’e bele toba iha fatin nebe’e diak oituan, maibe la iha ne’e....” Dehan hodi hakuak nia bin defisiente ne’e.

OAN FETO BO’OT DEFISIENTE DURANTE TINAN 25 NIA LARAN.

Nia naran Ermelinda Ximenes, nia tinan sama ona ba tinan 25, maibe nia nunka sente oinsa rai ne’e nia furak tanba nia hanesan labarik kiik bee foin moris la hatene lao.
Wainhira Ermelinda hakarak ba hola anin iha liur presija alin feto sira tenki kous.

Ermelin la hatene kolia, maibe bele kolia deit lia fuan ida katak “hau lao mos labele ne’e....”uniku lia fuan ne’e mak nia hatene.

“Ne’e hau nia bin boot, nia tinan 25 ona, maibe nia la hatene lao, agora ne’e isin tun los, tanba moras, wainhira nia ba haris fatin mos nia alin sira mak kous ba” Dehan apeu hodi hakuak nia bin be toba hela iha toba fatin.

“Uluk ema fo ona kursi roda (Banco roda) maibe mai foti fila fali, la hatene tanba sa” Tenik nia.
Moris moruk be familia ne’e sente sukit vizinho Joana Castro nia fuan, nia hateten dalaruma loron matan manas sunu isin mos apeu faan nafatin.

“Hare ba nia (Apeu) ninia moris mak faan ai ne’e, loro-loron hau hare tanba ami vizinho ne’e , loron manas mos tenki taa ai habai halo maran pois hodi faan ba hola fali hahan i sustenta nia moris, hau sente triste tanba aman atu hare sira la iha ne’e....nia inan mak faan ai mak hodi bele hola hahan hodi sustenta sira nia moris”Nia konta ho oin triste.

Alem de familia ne’e iha mos fmailia seluk nebe’e moris ho ai maran iha fatin nebe’e hanesan.

HEI....SAUDOSO NO HEOROIS SIRA!!! TAN SA IMI TOBA HAKMATEK...
IMI LAHATENE KA??
IMI LA RONA KA?
IMI NIA POVU SEI MORIS IHA MUKIT NIA LARAN.
SEI HALERIK BA MORIS DIAK...
NAI...HARAIK HEROI SIRA NIA KLAMAR HAFANUN UKUN NAIN ATU HARE POVU NIA MORIS BE’E MUKIT.....

Hau hakarak kaer ba fitun maibe lolo liman la to’o

Hau hakrak semo aas tebes maibe susar liras la naruk...

Tansa rai ne’e la iha justisa...?

Balu riku, balu kiak...

Balun moris terus no susar...

Seluk diak ho ema nia kolen...

Rai ne’e nia moris oinsa los...?
Halo diak ba ema hotu...

Iha deit odio no laran moras...
Domin dame folin laek...

Lirico muzika Artista timoroan Amandio Batista ne’e refleta ba

familia nebe’e mukit no balun seluk nebe’e moris ho Luxu.

 GOVERNO NO ASSOISIAUN PROMETE BA APEU NIA HALERIK.

“Depois de asesmentu ida ne’e ami sei fo relatorio ba nain ulun sira depois mak ajuda”
“Ami bele lori nia oan nebe’e mak hakotu nia eskola ba kontinua to’o fali nia eskola to’o diploma um” Ne’e mak promesas husi Responsavel Programa Apoio Instituicional No Assosiação Deficiente Timor-Leste wainhira vizita ba deficientes Apeu no nia familia iha aldeia Kakeu-Laran, (Ai-lele laran) Segunda-feira ohin 140915.

Mais ou menus tuku tolu loro kraik, loron hahu dada nia manas, ema mais ou menos sanulu resin nebe’e lori fos karon rua, mina litro lima rua, no necessidades bazikas sira seluk, nadodon husi foho kakeu laran (Ai-lele lara) atu ba Apeu nia uma.

Ekipa nia vizita ne’e bazeia ba Publikasaun husi jornalista sira nebe'e mak halo kobertura iha area neba.

Viazem minutu balun nia laran ekipa ne’e mos to’o. Wainhira to’o ba Apeu nia uma ema balun buka fatin atu dada iis no balun seluk kaer liman ho Apeu no nia familia sira.

La kleur....anin suut lia fuan mai hau tilun “Bele bolu labrik sira hodi rezista nia naran atu nune’e tinan oin sira bele eskola” afinal lian murak ne’e sai husi Responsavel Programa Apoio Instituicional, Antonio Noronha nia ibun hodi orienta nia tenkiku atu rezista Marta nia oan sira Liliana Gonzalves tinan 10 (karak eskola maibe inan aman nia kbiit la to’o red) no nia bin nebe’e uluk eskola ona maibe hakotu nia eskola iha banku nonu klase Ensino Secundaria (SMA kelas dua iha SMEA Becora).

Marta dos santos, Apeu nia inan mos hahu tur iha kadeira hodi fo hatene oan sira nia naran ba tekniku hodi halo rezitrasaun. Depois de ida ne’e Apeu nia inan mos hanehan formulario nebe’e ohin tekniku ne’e prense bazeia ba informasaun nebe’e Marta fo.

Husu kona ba Marta nia kondisaun uma, Responsavel Programa Apoio Instituicional ne’e hatan “Depois asesmentu ida ne’e ami sei fo relatorio ba nain ulun sira depois mak ajuda”.

Iha fati hanesan, Director Assosiação Deficiente Timor-Leste, João Pequino hateten sei lori hikas Apeu nia alin nebe’e mak hakotu nia eskola iha dalan klaran ba fali eskola liu husi kooperasaun kooperasaun Assosiação Deficiente Timor-Leste (ADTL) no Universidade Timor Lorosa’e (UNTL).