INAN FALUK NIA HALERIK

“Hau nia uma atu monu hanehan hau”

Foto TMR nian hafutar inan faluk ne'e nia uma laran.

Iha uma laran hafutar deit ho líderes istórikus hanesan Taur Matan Ruak no Xanana Gusmão nia retratu ho sira nia lian fuan murak “hisik kosar ba moris diak” no “fiar an la’o ba oin"

“hau hili espanduk ne’e hodi didin kalen kuak sira atu nune’e mahoben labele kona hau” dehan nia hodi kaer retratu rua ne’e.

Lia fuan popular dehan hasai kiak noa mukit ohin loron sidauk iha aksaun konkreta ida.

Baraka kiik ida iha suku Caikoli la dok husi edifisiu estadu, Secretário Estadu Juventude no Traballu (Eis SEPFOPE) nia oin. Inan faluk ida halerik iha uma ne’ebé dok husi lia fuan luxu ne’e, halerik no tanis lelir maibé sidauk ema ida mak hamoos nia mataben. Karik iha Illa lafaek ne’e la iha ona nain.

Tur iha uma laran maibé sente hanesan iha liur basá kalen ne’ebé nia didin iha uma ne’e la biban hodi satan netik anin fuik nia siak.

uma laran tonka deit ho ai medida 5x7 tanba ameasadu monu hanehan inan faluk ne’e.

Ai tonka hela uma kakuluk tanba ameasadu monu.

kalen feruzen ne’ebé taka iha uma kakuluk ne’e mós husu iha viziñu sira nian, tanba nia rasik la iha kbiit hodi sosa kalen tahan ruma hodi satan netik mahoben nia taturuk iha tempu nakukun.

“kalen at ne’e hau husu iha viziñu sira, bainhira sira troka kalen at entaun hau hili fali nia kalen at hodi taka ba hau nia uma” dehan Rozita Mendonça Carascalão ho matawen.

Tauk ho triste kahur iha tempu udan tanba uma ne’ebé ferik ho tinan 60 ne’e hela ba mós hetan inundasaun iha tempu udan.

Moris depende deit ba kalen at ne’ebé ema soe iha lixu, tanba husi kalen at ne’e nia bele hetan hahan bika ida hodi tahan ba loron tomak.

“hau faan deit kalen at hodi han hemu” netik nia hodi hamos nia mataseen bé monu habokon nia hasan.

Oan sira ne’ebé duni nia mehi iha uma matenek nian mós la to’o rohan tenki para iha dalan klaran tanba la iha osan hodi selu nia eskola.

“hau nia feto sai husi eskola tanba hau la iha osan hodi selu nia eskola” dehan nia hodi hatudu nia oan feto ne’ebé tur besik iha nia sorin.

Tempu udan hanesan ohin loron halo inan faluk nia laran la hakmatek tanba kondisaun uma ne’ebé la favoravel.

Labele hein to’o sidadaun ida lakon vida mak estadu hakbesik an bá.

Hakerek Nain : Constancio Dos Santos Vieira.

HAKUAK MORNA.

Hakuak Morna. foto Google

Iha kareta prado kór mutin nia laran, Elí tur besik malu ho Feto inus kain tuda-an, nia sidauk hatene nia naran. Elí, mane fuk naruk, ain as, isin mutin, no nia haknar an iha mídia Nasional ida iha Díli. Kareta hahu sai ona husi sidade Díli  no foti ona distansia km. 10 dok husi sidade,  viazem ne’e hasoru ba parte Leste. Iha viazem naruk ne’e,  Elí hamouth an iha hakmatek nia laran Nia monok lia fuan rihun ba rihun. Maske ibun nonok, maibé nia matan ikun nafatin kona ba Feto ne’ebé tur iha nia sorin lo’os. Kareta hahu halai dok, no sama ona liuron ne’ebé nakonu ho fatuk kroat no koak ba mai. Kareta hahu tatidik  no halo feto nia isin kona Elí.

"Aii, maun deskulpa e, kareta tatidik"  Feto isin mutin ne’e husu perdaun bainhira nia isin kose  Elí, iha kareta laran.

"Hmmm diak hela" Elí  hatan hodi fó hmnasa mihis.

Kareta halai dok tan, Feto nurak ne’e hahú loke ibun hodi simu anin, hatudu, nia hahu hakruk ona ba dukur nia ukun.  "hmm hansane mak nia dukur hodi sadere mai hau karik furak" Elí imanjina hodi hamnsa mes-mesak" maun, nusa hamnsa mes-mesak ne’e" Feto ne’e hasé Elí ho oin ne’ebé nakonu ho konfuzaun. "la...lae" Elí doko ulun.  "Siltya dukur ka?" Motorista ne’ebé dulas volante ne’e hasé Siltya "Iya maun. Maibé hau atu toba iha ne’ebé?" Siltya konfunde  "Sadere isin ba kadeira tooo" dehan motorista isin morenu ne’e.

Lori tan oras rua mak foin to’o Saé-Lari (suku ne’ebé pertense iha Postu Administrativu Laga munisípiu Baucau) tanba kondisaun estrada ne’ebé at hamenus velosidade kareta nian. Siltya nia lian ne’ebé ohin fera kareta ne’e mós lakon total tanba dukur. Siltya sadere an ba kadeira maibé bainhira kareta tatidik, nia ulun tula ba Elí nia kabás. Bainhira Elí sente Siltya nia hasan nurak ne’ebé tula iha nia kabás leten,  Elí hakrak rai ne’e dok ba bebeik atu nia bele sente Siltya nia hasan morna.

Kareta prado mós to’o ona iha suku Saé-Lari, Lia-nain, dahur no Tebe-dai forma ona iha dalan ninin hodi simu nain ulun Sekretáriu Estadu Meio Ambiente, iha Kinto Governmo Konstitusional atu realiza tarabandu. Kareta ne’ebé Elí ho Siltya saé ne’e mós para ona iha aihun bo’ot ida, maibé Siltya toba nafatin iha Elí nia kabás.  "Haii, hader ona, ita to’o ona fatin ne’e" Elí hamaus Siltya nia hasan sorin hodi fanu "emmmm iya" Siltya loke neneik nia matan no hakfodak hodi husu deskulpa ba Elí. Elí dehan ba feto ne’e atu sira bele la’o lalais ba fatin seremonia Tarabandu, tanba Nai ulun ambiente nian mós uluk tiha ona  ba fatin Tarabadu ne’e. Siltya harús ho Bee Aqua nanotak ne’ebé ohin nia hemu la hotu ne’e.  "Bin, hau la’o uluk ona e..." Elí husu lisensa "I.....iya....depois hau tuir ba" hatan Siltya ho ibun tós uituan tanba moe. Elí to’o ona iha fatin seremonia no hahu hakerek ona saida mak akontese iha suku ki’ik ne’ebá.

Elí hahu hasai ona nia kamara marka Cannon kór metan hodi hasai imajen partisipante sira nian. Elí okupadu ho hasai imajen, teki-teki iha dalan ki’ik husi kareta ohin para ne’e, feto ida hatais jaket mutin, kalsa metan no pinta ibun tutun ho lipstic kór mean, nia fuk kesi saé. Feto nia hakat ne’e halo Elí para ituan hodi haré feto ne’ebé hakat neneik mai iha fatin ne’ebé nia hamrik ba. "waahhh, bonita tiha bee" Elí koalia mes-mesak hodi hamnasa ki’ik. Bainhira Elí hasai ekipa sira ne’ebé ohin la’o hamutuk ho Sekretáriu Estadu Meio Ambiente ne'e nia imajen, Siltya sadere an iha baki Sede Suku Saé-Lari nian hodi hateke deit ba Elí ne’ebé okupado hasai imajen ne’e.

Elí mós haré Siltya ho matan ikun hodi hasai nafatin imajen. Elí nia aksaun ne’e hanesan taka falta ba Siltya atu labele hatene katak Elí haré Siltya ho matan ikun. Elí nafatin hasai foto no nia hakbesik an ba Siltya ne’ebé sadere an iha baki ne’e. Elí finji hakiduk no soke Siltya iha kotuk. "aii deskulpa bin, hau la hetan" Elí hakfodak no kaer Siltya nia kabás "hmm diak hela Maun" Siltya fo hamnasa, halo nia 'manis' tan deit.  Elí sente Siltya nia isin ne’e taka tomak nia isin, halo Elí imajina la hotu rai. "Emm, bin, hakarak hasai foto ka?" Elí husu "entaun hasai ida ba maun" dehan Siltya hodi aksaun 'action'  "Wah, Ó bonita xaaa" dehan Elí hodi hatudu kamara nia ekran (layar) ba Siltya "bigada maun" Dehan nia hodi fó hamnasa mihis.

Elí ho Siltya hahu hakbesik an ba malu maibé moe sei domina Elí nia hanoin atu hato’o saida mak iha nia fuan hun.

Iha konversa furak ne’e derepente protokolu koalia. "Inan aman sira, mai ita hahú ona ita nia seremonia Tarabandu ne’e, tanba ita nia Nai ulun matabixu hotu ona" Afinal ne’e xefe suku Sé Lari mak bolu nia povu sira. Ho lais Elí fó hatene ba Siltya "Bin, ita ba tur iha Speaker nia oin, atu nune’e hau bele grava"

"ok, ita ba" Dehan Siltya hodi la’o uluk ba fatin ne’ebe speaker hatur ba ne’e.

Sira nain rua tur besik malu no ida--dak hasai nia note book hodi hakerek saida mak sira rona konaba ambiente nia diak.

Elí nafatin hateke ba Siltya no bainhira Siltya hateke ba Elí nia matan, sira nain rua haraik hamnasa ba malu. Iha sira nia hateke ne’e, Elí hahu hakerek ona lia fuan "Hai, Ó bonita loos" iha Note Book hodi lolo ba Siltya ne’ebé tur besik iha nia sorin. "Obrigada barak maun" Siltya responde lia fuan iha note book ne’ebé ohin Elí lolo ba nia ne’e.  "Lalika bolu hau maun, bolu Elí deit"

 "ooo, diak Elí" Siltya responde tan lia fuan ne’e iha Elí nia Note Book hodi lolo ba Elí.

"Fo FB nia ID ho nomor Tlf lai?" Eli hakerek tan hafoin lê Siltya nia resposta.

"Hau nia nomr mak nee, 7734**** no ID FB mak S. Pereira"

Bainhira sira fó malu Id FB no número Tlf, protokolu aviza tan katak sira tenki pauza (break ) lai.

Hafoin pauza, Elí haruka Siltya ba hamrik iha aihun ida hodi hola anin. Iha ai-hun ne’e nia okos, Elí hahu kaer ona Siltya nia liman, no hateke ba nia matan hodi haraik hamnasa ki’ik hodi dehan

"Silt.....lolos ne’e...lolos ne’e”

“Lolos ne’e saida? Elí” Siltya tesi Elí ne’ebé sidauk konsege katak sai lia fuan ne’e nia rohan. “Siltya...lolos ne’e hau gosta Ó, Ó hakrak sai hau nia fuan sorin ka?” dehanElí ho lian lais hodi hein Siltya nia resposta

 “Elí!! ne’e sériu ka?”  

 “iya...Silt, haú husu sériu”

 "Ok Lí" Siltya hatán hodi fo hamnsa midar ba Elí, nudar sinal ida katak Siltya mós iha hanoin ne’ebé hanesan ho Elí. Hafoin Elí rona Siltya nia resposta, Elí agradese tanba nia mehi sai ona realidade. Sira nain rua nia estatutu ne’e sai doben ona.

Molok seremonia ne’e hahu fila fali, Elí lohi Siltya. "Silt, ami nia ekipa tenki fila uluk ona,  tanba redasaun kontaktu ona ami atu ba kobertura iha fatin seluk" Elí koko Siltya no nia finji ba uma ne’ebé halo seremonia ne’e nia kotuk.

"ah!? nusa fila uluk fali ne’e" Siltya tuir Elí hodi dehan ba nia.

Elí koko Siltya atu hatene nia aksaun, maibé lo’os duni, Siltya la husik Elí atu husik nia iha loron sorin. "hmmm hau bosok deit"  dehan  Elí hodi hamaus Siltya nia hasan.

"ummm, doben ne’e. Haú lakohi husik haú mesak iha ne’e” Dehan Siltya hodi tula hasan ba Elí nia kabás.

Iha minutu balun nia laran, seremonia Tarabandu mós to’o ona rohan. Ekipa hahú fila ona. Iha dalan, Kareta kór mutin nadodon tutuir malu no para derepenti iha dalan klaran, iha laletek ida. Kareta iha oin ne’ebé mak  Sekretáriu Estadu Meio Ambiente saé ne’e para ona no husu ba jornalista atu entrevista iha fatin ne’ebé kareta para ba ne’e; tanba tuir Nai ulun ne’e dehan, fatin ne’e furak.

Jornalista sira husu ona konaba aktividade ohin. Maibé ohin iha dalan, repórter Elí ho Siltya la saé kareta hamutuk. Kareta para derepente iha dalan klaran ne’e sai mós oportunidade ba  Elí ho Siltya.

"Elí....ohin saé kareta ida ne’ebé?" Siltya bisu-bisu iha Elí nia tilun hun.

"hau ohin saé kareta ida kotuk ne’e" hatan Elí hodi hatudu kareta ne’ebé para iha kotuk

"sé nune’e orsida ita saé kareta hamutuk deit e. Hau mós lakohi tur mesak iha kareta laran.

" Siltya fó hanoin ba Elí ne’ebé hamrik hela iha nia sorin; Elí piska matan deit, fó sinal katak orsida sei saé kareta hamutuk ho feto ne’ebé ohin nia foin koko atu hadomi ne’e.

Hafoin entrevista, viazem mós hahu fali ona, Siltya ho Elí saé hamutuk ona kareta ida. Iha sira nain rua nia sorin mane oan ida nia isin badak, tur iha Siltya ho Elí nia sorin. Husi Saé-Lari ba Dilí óras hatudu ona tuku 06:45 nakukun hahu falun ona rai, estrada ne’ebé aat halo kareta mós dolar neneik. Rai nia kalan naruk ba bebeik.

Mane oan ida tur iha Siltya ho Elí nia sorin ne’e mós sadere an ona ba iha kadeira no la iha ona lian.

Iha viazem dók ne’e Elí ho nia murak rai hahu ona homan domin ho lia fuan ne’ebé mak nakonu ho murak. Iha dadalia ne’e, dukur hamaus ona Siltya ne’ebé tur iha Elí nia sorin, Siltya hahu tula neneik nia hasan nurak ne’e ba Elí nia kabás.  "doben hau dukur ona " nia bisu-bisu ba Elí nia tilun. Elí mós hahu sé neneik nia ibun ba Siltya nia rentos "muachhh doben, entaun dukur iha hau nia kabás, toba iha hau nia hakoak" Dehan Elí hodi hkoak Siltya.

Rei dahuluk iha Siltya nia rentós ne’e halo Siltya nia matan hahu lakan fali iha Elí nia kabás.

Rai mia malirin la konsege borus Siltya ho Elí nia isin, tanba morna halo nain rua ne’e sai morna liu tan.  Eli harak rai ne’e dók ba bebeik atu hakuak ne’e labele hotu lalais.

Iha dalan naruk ne’e Siltya ho Elí homan domin, Siltya konta problema ne’ebé nia sente durante  ne’e.  "Hau hakarak Ó sai haú nia doben hodi  kuidadu hau" Dehan nia hodi hakoak metin Elí nia kanotak.

"Hau hakarak kuidadu doben, karik doben mós hili hau sai nia fuan sorin" Dehan Elí hodi hamaus nia fuan sorin nia hasan.

Lia fuan domin hahu buras iha kalan naruk ida ne’e, kalan ne’e furak liu tan tanba nakonu ho romantiku entre Siltya no Elí.

Iha dala lia ne’e Elí hakarak Siltya hatudu nia domin liu husi nia rein, tanba ne’e Elí nia liman lo’os kaer Siltya nia kanuruk hodi dada neneik nia oin hakbesik ba iha Elí nia ibun, Siltya mós sé neneik nia ibun tutun hodi kona Elí nia ibun tutun,  Elí ho Siltya nia ibun tutun kona malu durante minutu balun nia laran hodi habokon nia kabén ba nia ibun.

Siltya husik Elí nia ibun tutun rohan be ohin nia tata neneik ne’e hodi dehan.  " doben... Ó nia rein ne’e  halo hau nia fuan la hakmatek"  dehan nia hodi duku nia oin ba Elí nia hirus matan.Elí haraik deit hamanasa ki’ik ba Siltya no hamaus nia kanuruk.

Elí hahu lamas neneik nia bolsu hodi hasai nia telefone ho marka NEXIAN kór mutin nia ekran (layar) oras hatudu ona 11:05, kareta mós para ona iha uma ki’ikoan ida.  "muachh, doben, hau tenki tun agora tanba to’o ona uma" Elí fó rein ba dala ikus nian hodi fanu Siltya be toba hela iha nia hirus matan.

 "Ok...doben byeee ate aban" Siltya fó adeus hodi husik nia fuan sorin atu ba uma.

Hakerek Nain : Constâncio Dos Santos Vieira.

No. Tlf :  77116748/ Fb : Sinna Vieira/ email : scosvieira@gamail.com.

FETO 'MOKO' SOBU-MONTA.

Foto Istimewa, Google.

Sé mak sidauk hatene  lia fuan ‘Moko’ ne'e? lia fuan ‘Moko’ ne’e mai husi KINAMOKO ALIAS LABARIK. Bainhira ema ida hatene, katak ema ne'e husi rai ulun, konserteja sira goja ho lia fuan "kinamoko, temara ha, rau ana kapare ?" dalen tetum karik LABARIK BA NE’EBÉ, DIAK KA LA’E?. Hau introdús liu kinamoko sira nia lian atu nune’e ita labele haluha Lospalos/Lautem nia identidade. Dala wain, rai ikun no rai klaran nia oan dale “Maluk sira husi rai ulun ne’e la hatene ko’alia Tetum karik? Ne’e mak loro-loron koalia mak Fataluku” dalaruma Lautem oan sira rona lia fuan ne’e ho nia tilun rasik, maibé la preokupa.

       Husi portaun bo’ot ofisina Nasional, hau hetan ona feto ida hatais, kamizola kor mean (faru ho kalsa tutan malu” hau hanoin pilota ida, maibé la’e.  Nia ema ne’ebé tuku malu ho pessa kareta nian (mekânika). Feto nurak, fuk been iha otas nanotak nia leet, nia la sente kolen maibé sente orgullu ba nia knaar be nia hknaar an ba "Hau lakohi dehan feto labele. Feto mos bele" Hedi metin lia fuan ne’e iha kakutak nudar kbiit ba nia hodi kaer servisu ne’ebé todan iha ema nia haré.  Feto isin morena ho naran istimada Rina, husi postu administrtivu Lospalos, Munispiu Lautem. Sobu no monta pessa kareta estadu nian, nudar servisu loron-loron ba 'kinamoko' morena oan ne’e. Rina, uluka eskola iha Eskola Teknika Vocasional Lospalos remata iha tinan 2013 no kontinua nia estudu iha DILI INSTITUTE OF THECNOLOGI-DIT. Joven tinan 24 ne’e hili mekanika.  "Kinamoko hai kapare ha=labarik ladiak ona ne’e"  hateten Rina nia Belun hodi goja nia bainhira sobu kareta nia pneu bo’ot "Ah! Wari rau ha=diak hela ne’e" Rina hatan nia maluk no fó hamnsa ki’ik.

Haré husi Rina nia hahalok  ne’e, nia Enjoy los ho nia servisu. Rina sente, servisu ne’e nudar vokasaun ida ba nia, tanba nia rasik lahtene oinsa atu pinta nia razaun ne’ebé lori nia hili mekanika ne’e ho lia fuan.

Loron ida, Rina bele sobu kareta 2 to’o 4 depende ba kareta ne’ebé avaria "Iha ne’e sobu roda, troka oli, hatun mesin, hadia travaun" Dehan jovem ain as ne'e.

Iha biban nee, Director Ofisina nasional mós apresia ho feto Timor ne’ebé hili dalan mekanika. Maibe fou-foun, Direktor ne’e la fiar Rina bele sai mekanika "hmm, tanba ne’e mak ema dehan, atu hare livru karik, lable hare husi nia liur, maibé sani to’o nia laran" Hau hanoin iha laran.

Direktor nee dehan tan "Rina servisu hnsan mane, nia bele servisu iha ne’e".

Hakerek Nain : Constancio dos Santos Vieira.

KOSAR WEEN HAMATAK MORIS.

Foto |: Aniceto Dos Reis

"sosa.....sosa.." lian ne’e sai husi mane Isin moreno nia ibun. Nia obriga an hodi hakilar makas maske lian la sai bokar. Matan hare nia uat sai makas iha nia kakorok nia kulit ne’ebé hahu namkurut ne’e. Xapeu tuan homan ho ai-kadiru tahan iha nia ulun, hodi satan netik loron nia manas. Faru mutin ne’ebé hatais, nia kór hahu malahuk no nakonu ho malus nia been mean.

Kalsa metan ne’ebé fuk mutin ne’e hatais mós nakonu deit ho rai rahun. Aileba halo kabas namkurut, sai kaluk. Ain be nia kbiit hahu nanotak ne’e mós la baruk hodi foti hakat. Estrada manas hanas nia ain tanen, la hakotu nia vontade. Rai rahun kahur ho loron matan dalaruma satan nia matan ne’ebé mak hahu malahuk ona ne’e, maibé lia fuan baruk hanesan lia fuan moruk no lulik ba nia atu temi. Nia nafatin temi "hau faan, tanba oan sira presija " lia fuan ne’e mak midar ba sira.

 Hakilar husi bairo ida ba bairo seluk, sira nia hakilar ne’e halerik ba osan nain sira atu sosa netik sasan ne’ebé nia leba. "oan nia futuru importante" lia fuan ne’e mak nia hedi iha nia fuan hun, nudar kbiit ida ba nia hodi funu hasoru tempu nia siak. Hena tuan kiik malahuk be nia kahe,  hena ne’e mak nia hamoos netik kosar ween be sulin iha nia hasan. Hamlaha no hamrok la biban atu kore nia vontade. Masa tuan ne’ebe nia haklili nakonu ho bee matak, Bee matak ne’e nia kuru iha be matan, iha Dare. Duit metan ne’ebé nia hetan iha loron ida, nia falun iha plastiku kor metan "ida ne’e hau rai didiak, karik oan sira presija ba eskola hau fó" dehan katuas ne’e hodi sena plastiku metan ba kohe tuan neebe nia tara.

Nia sadere an ba aihun iha Tasi Ibun tanba kolen. ain ne’ebé nia uat hahu mamar ne’e mós la iha ona kbiit hodi foti hakat. Liman hahu dulas ona masa tuan ne’ebé  be matak iha laran ne’e, ni hahu fui ba ibun. Hafoin habokon be matak ba nia kakorok, foti tan fehuk tunu rohan iha kohe tuan hodi tahan too lorokraik. "dader hau mai faan, hau tenki lori kedan Bee, no fehuk tunu, atu nune hau labele gasta tan osan ne’ebé hau hetan. tanba osan ne’e, ba oan nia eskola" Dehan tiu Jé hodi fó hamnasa midar.

"Hau diak hela" Lia fuan ne’e sempre mosu husi nia ibun bainhira oan sira husu aman nia kondisaun. aman Subar kolen, subar nia susar ba oan sira. Oan nunka hatene aman nia susar bainhira halao servisu ida.

Kosar ween ne’ebé turuk, sei haburas oan nia moris iha loron aban

Hakeren nain : Constâncio Dos santos Vieira.

Love In UNPAZ.

Husik Hau gosta Ó.

Babain nia lá’o ho nia doben, maibé  matan ikun sempre hateke ba Jon bainhira nia lá’o ho nia fuan sorin. komprende deit, Jon estudante foun iha eskola Universidade da Paz UNPAZ, fakuldade Direito, ambiente eskola ne’ebé foun mós ba nia, Jon sidauk toman estudantes sira ne’ebé nia semtre boot liu nia.

Iha fakuldade Direito nia oin, aihun ida hamrik firme, hafutar ho tahan ne’ebé matak, fó nia mahon ba estudantes no dosente balun ne’ebé hakrak hakbesik an bá hodi helik nia isin ba loron nia manas. Estudantes husi fakuldde Direito sempre halibur iha ne’e hodi hein dosente. Jon mós babain tur iha aimahon ne’e hodi hein dosente. Jon estudante ida ne’ebé mak ibun been ba ema hotu, liga ema hotu la haré ba ema nia kór no idade.

 Iha loron ida, Jon ho nia maluk sira tur iha aimahon iha fakuldade Direito nia okos, teki-teki feto isin lotuk, fuk mean, ain ás, bele dehan bonita, nia naran Neti. Neti mós estudante foun iha fakuldade Ekonomia.   Iha momento ne’ebá Neti lao mesak deit, maibé Neti nia hakat ne’e halo Jon nia matan la hakmatek, hanesan makikit haré manu oan husi anin leten ba rai "huisss!!! Labarik feto ne’ebá ne’e Bonita loos ne’e" Jon dehan ba nia kolega Diamon ne’ebé tur besik iha nia sorin. Maibe Diamon la preokupa. entaun Jon basa Diamon nia kabás halo Diamon hakfodak no dehan "aiiii...nusa ne’e" Diamon hatán ho oin hakfodak, "Ó hare ba labrik feto ne’ebá ne’e, bonita loos ne’e" Jon dehan ba dalarua ba nia kolega isin mutin ne’e, "Heisa, bonita mais nia hahalok diak ka laé?" dehan Diamon, haré husi Diamon nia oin la dun preokupa ba Jon nia pergunta ne’e.

Jon hanesan la preokupa ba saida mak Diamon koaliaa ne’e, no nia nafatin fihir ba Neti. Neti nia hamnsa ki’ik ne’e hipnotija Jon hodi haluha buat hotu. "cieeee, fuan nafunan loss" Diamon goja Jon bainhira haré Jon nia matan nafatin ba Neti. La konsiente (tidak sadar), Neti hateke ba aihun ne’ebé Jon ho nia kolega sira tur ba ne’e, hanesan buka nia kolega sira, maibé Neti hateke ba Jon nia matan laran. Neti nia oin nakonu deit ho Pergunta "tanba sá ema ne’e fihir hau maran los? keta buat ruma husi ha’u mak la los karik??" Neti hakruk ba Rai tanba hodi hanoin deit iha laran. Iha minutu balun nia laran Neti hateke fali ba Jon nia direksaun, maibé Jon nafatin fihir nia, entaun Nety fo hamnasa mihis ba Jon, halo jon hakfodak hanesan foin hakfodak husi Mehi. Jon mós responde ho hamnasa mihis ba Nety.

                        Tempo la’o lais deit, óras hatudu ba tuku 12:45, estudante sira fila ba uma hodi mamuk universidade, Jon mós fila ba uma. Jon tama lalais ba uma rai nia pasta kór metan no nia hahu imajina Nety nia hamnasa mihis  "ohin labarik feto nia hamnasa ne’e halo nia bonita tan deit...aihhh tanba sa ha’u tenki imajina hela deit nia karik?" Jon imajina iha kuartu laran no hamnsa mesak.

           Loron tuir mai, Jon ba fali Kampus, nia ba tur nafatin iha aihun iha sala fakuldade Direito  nia oin ne’e hodi hein nia kolega sira. Teki-Teki Neti kaer liman ho jovem mane ida, mane ne’e fuk kriting ituan, isin moreno. Sira nain rua liu iha Jon nia oin "hummm nia doben mak ne’e karik? " Jon hanoin iha laran no hateke deit husi kotuk. Neti mós lakohi  hasé Jon be tur iha aimahon ne’e maske nia laran hakarak tebes atu hasé nia, tanba tau Neti tauk nia doben ne’ebé lá’o iha nia sorin.  Neti ho nia doben lá’o kuaze metro lima husi Jon nia tur ne’e, Neti hateke ba kotuk hodi haré  Jon hodi fo hamasa mihis no kiss byee, Jon mós hatan ho hamnasa mihis.

Neti nia hateke no hamnsa mihis ne’e halo nia doben deskonfia no husu "Nusa doben hamanasa mesak-mesak ne’e?" "Lae doben hau mak hamsasa deit" Neti hatan nia doben ho simples. Neti ho nia doben kontinua lá’o ba Nety nia sala iha fakuldade Ekonomia ne’ebé la dok husi Sala fakuldade Direito ne’ebé Jon eskola ba. Jon ho Neti hotu-hotu klass reguler (eskola dader), dader-dader Jon sempre ba uluk eskola, nia estudante ne’ebé badinas, iha nia moris, nia tau ás edukasaun.

Maske Jon hadomi liu eskola ba buat hotu-hotu, maibe iha loron ida, Jon hakarak falta, lá’os tan nia moras, maibé tanba nia hakarak hato’o nia sentimentu ba Neti liu husi surat tahan monok. Jon hahu pinta nia hanoin iha surat tahan mutin ho lapizeira kór azul. Surat ne’ebé nakonu ho sentimentu ne’e, Jon hikar halo didiak no fó tuir Neti nia kolega feto ida "favor, fó surat ne'e bá Neti lai" dehan Jon hodi lolo envelope ba Tina, Neti nia kolega. "surat saida mak ne’e?? hummm hau hatene ona" Tina husu no goja Jon "aisss, Tina...fó bá deit, pois mak Neti lê" iha dadalia ne’e Jon mos hameno ba Tina, bainhira Neti husu Jon karik dehan Jon moras.

Bainhira simu surat husi Jon, Tina lao ho ansi ba kampus. Tina nia hela fatin ba kampus UNPAZ mais ou menos kilometro ida resin. Iha dalan, Tina sempre hanoin hela ba Jon nia surat ne’e.  Baihira Tina to’o iha kampus "Hau atu fó Jon nia surat ba Nety hansa ee?" Tina husu nia an, tanba haré Neti tur romantika ho nia doben iha aihun iha kampus UNPAZ. Tina hakat neneik ba fatin neebe Neti ho nia doben tur ne’e "Bom dia,deskukpa interrompe imi rua"  "bom dia Tina, ahhh!! la buat ida" dehan Neti ho nia doben Cisco, "Cisco, hau presija Neti, hau atu kaolia lalais "

Hau atu koalia lalais ho Neti" Dehan Tina. rona lia fuan nee, Tina dada Neti nia liman ba sala mamuk hodi bisu-bisu "ssssstt...Neti, Jon fo surat ba ha’u dehan atu fo ba Ó" Tina koalia neneik ba Neti. Neti konfunde tanba la koñese Jon nia oin, "Jon ida ne’ebe!?" Neti husu ho Ansi "Aisss...ssttt...lalika koalia makas, orsida o nia doben Cisco rona ne’e imi problema ona. “Neti...tanba ita bo’ot la hatene Jon ne'e mak Jon fó surat ne’e ho nia foto kedan" Tina esplika ho lian neneik ba Neti. Tina hahu hasai envelope husi nia pasta kor mean ne’ebé nia tara ne’e no lolo ba Neti, maibé Neti dehan "aii...Tina, Jon ida ne’ebé mak tempu moderno ona mós sei hekerek surat hanesan fali uluk sei jaman batu, hahahah, nusa la husu FB ka nomor WP ka?" dehan Neti hodi hamnasa Tina. "hisss...par halo an da...ba lê deit, surat nia laran mak imprtante" dehan Tina "Heisaaa los ona, Tina par oin mean ida." Neti hikar envelope ne’e halo kiikoan liu tan hodi hatama ba nia pasta metan ne’ebé nia tara. Sira nain rua sai husi sala mamuk ne’e hodi ba Neti nia doben Cisco ne’ebé ohin kedan tur hein sira. Tina dehan "obrigado ee Cisco, tanba bele fo Neti hau koalia halimar ho nia" Tina agredese ba Cisco no husu lisensa hodu husik sira"  “diak hela ...byeeee" dehan Cisco ho Neti. Bainhira Tina husik sira nain rua iha aihun ne’e, Cisco husu ba Neti "doben, ohin Tina koalia saida ba Ó??" "emm...la, lae Mor...ne’e assunto feto nian" Neti hatan nia doben ho ibun tós uituan, tanba tauk nia doben hatene. "ohhh nea, diak" Cisco hatan ho simples. Óras lá’o dadauk, loron hahu dada nia manas. Kalohan metan hahu falun loron nia manas. Hatudu lorokraik ona. Maske Cisco ho Neti tur hela iha aihun maibé Neti nia laran hakarak hatene lalais surat ne’e nia konteudo, Neti dehan ba Aldo "doben ita fila ona ee". Neti husu no hare nia relojio kor pinki iha nia liman karuk. "Ok,entaun ita fila ona"Aldo hatan. Neti ho nia doben fahe malu iha aimatan dukur iha kampus ne’e nia okos no idak-idak fila ba nia uma. Neti to’o uma no hasai lalais Envelope iha pasta no hare Jon nia foto ne’ebé hatais faru kinur. "ohhh...mane ne’e hau hatene ona" Dehan Neti hodi imazina Jon nia hamnasa midar ne’ebé fou-foun haraik ba Neti. Neti fo hamnasa ki’ik ba Jon nia foto. Neti nia liman mós hahu hasai neineik Jon nia surat hodi lê lia fuan, iha surat nia laran Jon hakerek "Hai...Hau nia naran Jon, deskulpa, antes ne’e ha’u husu ita nia naran iha ita bo’ot  nia kolega Tina, no nia dehan ba hau, katak, ita bo’ot nia naran Neti. Neti, fou-foun hau haré ita iha Kampuz, Sente fuan ne’e nafunan loos, Ó nia fuk ne’ebé mean, isin ne’ebé mutin, sa tan matan ne’ebé nabilan hanesan fitun iha Kalan, Ó nia hamnasa mihis halo ha’u fuan monu ba Ó. Ha’u hatene Ó iha ona mane ne’ebé mak hamaluk Ó. Honestu deit, ha’u xiume (cemburu), bainhira imi hatudu romantika iha ha’u nia oin. Maibé, ha’u suporta nafatin imi rua nia domin atu buras nafatin. Maibé ha’u mós tenki Honestu ba Ó, katak, hau gosta Ó. Husik ha’u gosta Ó. Ha’u la presija Ó nia resposta atu simu ha’u ka lae. Dala ida tan hau gosta Ó." Neti fo hamnasa mihis bainhira lê hotu lia fuan ne"  “Jon, ha’u mos gosta Ó, maibé Ó tenki komprende,tanba ha’u nia iha tiha ona" Neti Koalia mesak hodi hakuak Jon nia surat ba nia hirus mata. Sira nai rua nia domin kompara hanesan fulan iha lalehan tutun, bele sente nia naroman, bele sente nia malirin maibé susar atu kaer, satán foti.

 Bainhira Nety lê hotu Jon nia surat, Nety hasotu malu nia maluk Tina hodi konversa.

Nety : “Tina ha’u lê ona Jon nia surat”

Tina  : “pois?”

Nety :  “Jon hato’o nia sentimento”

Tina : “entaun fó nia resposta mai ha’u ba fó ba Jon”

Nety : “Tina hau hakarak hasoru Jon iha kampus direktamente”

Tina : “Ok, orsida ha’u fó hatene atu imi rua bele hasoru malu”

Durante minutu balun, Nety ho Tina fahe malu. Tina ba Jon nia uma hodi fó hatene ba Jon atu hasoru Nety “ok aban dader ha’u hein Nety iha aihun iha fakuldade direitu nia oin” dehan Jon bainhira simu Nety nia lia fuan husi Tina.

                 Iha dader, tuku 08:30, aredores UNPAZ sei hakmatek, Jon tur ona iha aihun iha Fakuldade Direitu nia okos hodi hein Nety. Jon nia matan hateke nafatin ba estrada dalan boot be babain ema liu mai kampus. Iha minutu balun feto isin mutin ne’e mós hakat ona mai husi estrada. Bainhira Nety to’o iha aihun ne’ebé Jon tur ne’e Jon kumprimenta “Bom dia, mai sedu deit ne’e”

Nety : “Bom dia Jon, sim tanba hakarak hasoru ema ida hhhhaha” dehan Nety hodi hamnasa.

Jon : “atu hasoru Sé?”

Nety : “ha’u atu hasoru ita bo’ot shaaaaa”

Jon : “entaun tur iha ha’u nia sorin”

Nety : “Ok...ha’u tur iha ne’e”

Sira nain rua tur iha aihun nia okos no Nety dehan ba Jon  "Jon, ha’u lê ona ita bo’ot nia sentimentu ne’ebé ita hakerek iha surat tahan ne’e" dehan nia hodi hateke ba Jon nia matan. "karik ita bo’ot lê ona, konserteja ita hatene ona saida mak ha’u sente, husik sentimentu lá’o tuir nia hakarak" Jon hatan Neti. "lia fuan ikus mak ha’u la komprende, tanba ita bo’ot dehan la presija resposta" Neti husu ba Jon. "sim, tanba hau hatene Ó nia doben iha tiha ona. Husik ha’u dehan sai buat ne’ebé ha’u rai iha fuan hun. Ha’u lakohi Ó atu dehan Hakarak ka lakohi." Jon esplika ho seriu no husu lisensa tama ba sala hodi partisipa materia.

Bainhira Jon tama ba tuir materia iha aula, Nety nia doben Cisco mós to’o. Cisco haré Nety hamrik mesak iha aihun hodi hateke tuir Jon ne’ebé tama ona ba aula. Cisco la haré Jon, maibé nia foka deit mak Nety.

Cisco : “Bom dia doben, mai eskola sedu deit ne’e?”

Nety : “ bom dia mós doben, i..iya..hau mak hakarak mai sedu deit” hatan ho ibun tós uituan tanba tauk nia doben hatene ohin Nety hasoru malu ho  mane ne’ebé sira simpatia malu.

Cisco : “mai mós la fó hatene tan hau ne’e”

Nety : “Deskulpa doben, hau mós ohin mai ansi uituan”

Depois konversa, sira nain rua lá’o ba Nety nia sala iha fakuldade ekonomia, maibé, iha dalan klaran Cisco dehan ba Nety “doben hau ba tuir aula lai e tanba ohi dosente tama” dehan nia hodi husik Nety nia liman hodi ba sala fakuldade tékniku “ok doben, hare bom estudo” dehan Nety hodi hateke tuir nia fuan sorin. Maske Jon tuir matéria maibé nafatin hafuhu husi janela hodi hateke ba Nety ho nia doben ne’ebé lá’o romantiku iha liur. Jon nia isin iha sala maibé klamar duni hela Nety iha liur.

Nety ba tur mesak muron iha sala ekonomia nia laran, nia hanoin hela Jon nia lia fuan hirak ne’ebé kare iha sura tahan mutin ne’e. Iha oras balun nia laran, dosente iha sala fakuldade Direito dehan “maluk sira, ita nia tempu hasoru malu provizoriamente to’o iha ne’e lai, ita sei kontinua iha loron seluk, boa tarde” Jon sente kontente bainhira rona lia fuan ne’ebé dosente katak sai ne’e, tanba tempu ne’e oportunidade diak ba Jon atu hasoru malu ho Nety. “aii, Nety fila ona karik?” dehan Jon iha nia laran, bainhira hateke ba mai hodi buka Nety, maibé la hetan Nety nia prezensa iha nia fihir. Afinal, Nety doku hela hela nia oin iha meza fakuldade ekonomia nia laran, hamaluk ho sala nia hakmatek. La konsiente Jon lá’o ba iha sala fakuldade hodi buka Nety, Jon hateke liu husi janela sala ekonomia nian, Nety latan nia hasan iha meja, Jon hahu hanoin “hau hasé ka lalika” tanba hau tauk hau nia prezensa iha Nety nia sorin iha minutu balun ne’e lori kroak hodi koa tali relasaun entre Nety ho nia doben Cisco. Jon lá’o neneik ba Nety, maibé Nety la hetan Jon. Jon iha Nety nia kotuk no koko atu kaer Nety nia ulun, Jon sé ona nia liman loos atu kaer Nety, maibé la konsege “ehemmmm, dukur ka? Hanoin sé mak ne’e?” Jon mear uituan iha Nety nia kotuk halo Nety hakfodak husi nia toba kiik ne’e “aiii Jon, Ó hatene hau iha ne’e ka?” nia husu Jon ho oin ne’ebé haksolok “emmmm, laé, hau ohin naran lá’o deit, hau hetan Ó toba iha ne’e mak hau mai hasé deit” Jon hatan  no fó hamnasa kiik “ohhh, nea” Nety hatan ho simples.

“Nety, hau fila ona eee” dehan Jon

“ah! Nusa fila lalais deit ne’e Jon” Nety husu. Hanesan lakohi atu fó lisensa ba Jon hodi husik nia iha sala kiik ne’e.

“Nety hau fila lalais ona tanba hau tenki halo traballu invidual” Jon hato’o razaun bosok ba Nety atu nune’e Nety bele husik mane isin morenu ne’e fila ba uma.

“jon, Ó atu fila duni ona ka? Ok diak, lá’o haré eeee, byeeee” Nety fó lisennsa ba Jon ho laran ne’ebé todan.

“diak Nety, hau ba ona eee byee” dehan Jon hodi fila kotuk ba Nety iha sala kiik ne’e.

Nety hateke tuir deit Jon nia hakat husi sala ekonomia ne’e  ho oin ne’ebé nakonu ho triste, Jon lakohi hateke ba kotuk, nia lá’o hakruk deit. Jon lá’o mais ou menus metru ida husi Nety nia hamrik. Nety bolu “Jon, o ba dunu ka?”

Jon hateke ba kotuk no dehan “sim, hau ba ona”

 “Nety, hau husu deskulpa barak, loloos, hau hakarak dadalia nafatin ho Ó, maibé hau tauk Cisco xiume” Jon koalia mes-mesak tutuir dalan.

            Nety iha sala ekonomia hateke nafatin Jon nia hakat ho muron ne’e. La kleur tan Cisco mós to’o hodi husu Nety atu fila ba uma tanba kabun husu hahan.

Nety ho nia doben fuk kriting ne’e mós lá’o ba uma.

CISCO HETAN SURAT NE’EBÉ MANDA BA NETY.

Aktividade eskola ne’e lá’o nafatin, sura loron ba fula no fula ba tinan, tinan hat depois, Jon ho Nety nia semestre mós atu remata, hela fulan ida Jon ho Nety atu remata nia estudu iha universidade da Paz UNPAZ. Nety ho nia doben Cisco sempre halo nia traballu hamutuk. Iha loron ida, Nety husu ajuda ba nia doben Cisco atu foti nia laptop iha pas kór metan, maibé Cisco la konsiente, Jon nia surat ne’ebé uluk manda ba Jon ne’e monu, bainhira Cisco loke laptop nia xave. Cisco hateke tuir surat ne’e no foti hodi lê surat nia konteudu, Cisco lê hela Jon nia sentimentu tomak ne’ebé nia hameno hela ba surat taham monok ne’e.

“Doben....lori lap mai ona ka, nusa kleur los ne’e” Nety bolu Jon iha sala sorin iha Cisco nia uma.  

“hein lai! Hau sei haré buat ida” cisco hatan ho lian ne’ebé nervozu halo Nety hakfodak no kuriozu hodi halai lalais ba Cisco nia dirasaun. Nety ba haré cisco lê hela surat ho oin ne’ebé nakonu xiume, tanba Jon nia lia fuan ne’ebé nakonu ho lia fuan domin maibé Nety subar BA Cisco.

“oohh!! Afinal Ó hansane ee??” Cisco husu Nety ho Nervozu

“Cisco, O komprende sala, surat ne’e mane ida nian, mane ne’e hato’o nia sentimento liu husi karta, maibé ami la’os namora ida” Dehan Nety hodi kaer Cisco nia liman.

“Ah! Ó bosok hau! Ó hadomi mane seluk iha kotuk” Cisco hakilar nia doben  no hatudu liman fuan ba nia matan laran. Cisco ho Nety nia traballu la konsegue halo hotu tanba problema ki’ik ne’e.

“Ó tenki hatudu Jon ba hau?!! okk” Cisco fo hatene ba Nety ho lian makás, maibé Nety lakohi hatudu sé mak mane ne’ebé fó surat ne’e, tanba Nety tauk mosu problema entre Cisco ho Jon. Nune’e Nety husu deit deskulpa no nusu nia doben hodi respeita mós Jon nia sentimentu. Cisco nia laran mós hahu malirin no haluha problema ne’e hodi foka ba traballu ikus atu bele gradua. Jon, Nety ho Cisco sira nia nivel semestre hanesa no sei remata iha loron no fulan ne’ebé hanesan.

Iha loron ikus sira nia prezensa iha universidade ne’e, sira hotu hatais faru mentan no xapeu medida kuadradu no tali iha oin. Sira nain tolu tur iha fileira keta-ketak, maibé tur besik malu. Segundo ikus, protokolu bolu Nety nia naran hodi ba oin atu Reitor fó sertifikasaun ba graduasaun ne’e. Iha Nety nia hakat ne’e Jon ho Cisco hateke ba Nety nia hakat hodi fó apresiasaun. Maske sira besik malu, maibé Cisco la koñese Jon.

Tuir fali, protokolu bolu Jon nia naran hodi ba simu sertifikasaun husi Reitor. Maibé naran ne’e halo Cisco mós hateke ba mane ne’ebé hahu lá’o dadauk ba oin ne’e. Cisco hateke ba Nety no Nety piska matan ba nia doben nudar sinal katak, mane mak ne’e mak manda surat ba nia.

            Seremonmia graduasaun mós remata, Cisco dada Nety nia liman hodi ba hasoru Jon ne’ebé hasai foto ho nia familia “Jon!” Nety bolu, Jon hateke ba lian ne’e nia nain no hahu hakat hakbesik an ba Nety ho Cisco “hy broo, parabens” dehan Jon hodi lolo liman ba Cisco “obrigado no igualmente” Cisco hatan no fó hamnasa ki’ik maibé nakonu ho oin sin.

“bro, ita mak Jon ne’ebé manda surat ba Nety ne’e ka lae?” Cisco hatan ho kurizu.

“sim bro, hau mak manda surat ba Nety, hau hakerek saida mak hau sente, maibé hau la husu Nety atu namora ho hau, hau respeita imi rua nia domin ne’ebé kuda ona, maibé tenki respeita mós hau nia sentimentu” Jon esplika ba Cisco hodi husu atu komprende.

“imi rua haré malu diak, hamutuk hodi duni futuru ne’ebé sei nakonu ho sasidik, hau suporta imi rua nia domin. Hau nia domin lolos sei malahuk” dehan Jon hodi  kaer Nety  no Cisco nia liman hodi tula ba malu hodi husu lisensa ba nia familia.

 Hakerek nain : Constâncio dos Santos Vieira.

Top of Form

“Mewah ida hansa ba...”

Husi dok, ahi oan kores oioin leno ona matan, barraka luxu infeita ho kores bandeira Timor-leste, metan, mutin, mean no kinur iha barraka laran, kores hirak ne’e halo sidadaun balun  experesa sira nia lian fuan “wooww, mewah ida hansa ba...” dehan jovém feto nai rua ne’ebé hamrik iha estrada boot uma adat nian hodi hodi hateke ba kampu Tasi-tolu.

Paixon nia naroman iha Tasi-Tolu, foto: PUSPA MAWARNI.

Kampu Tasi-tolu ne’ebé babain hakmatek, iha loron 19 kalan, nakfila sai rame, tebe no dahur, haklalak no hakilar hanesan rai lakan atu fera kampu Tasi-tolu. Ema rihun ba rihun, husi otas nurak to’o ferik no katuas nakonu iha kampu Tasi-tolu Díli hodi hein eis prezindete Taur Matan Ruak entrega poder ba prezidente aktual Fracisco Guterres lú-Olo bé nudar  liurai bo’ot ne’ebé povu Timor-leste hili entre kandidatu prezidente da Republika nain hitu, iha loron 20 fulan Marsu liu ba.

Bainaka importante husi nasaun seluk mós asiste direktamente ba serimonia tomada de posse ne’ebé realiza iha loron ho kalan fahe rua (óras 00:00).

Bainaka importante hirak ne’e tur iha meja luxu ne’ebé prepara husi komisaun organizadora ta eventu Tasi-tolu no hahu sente hahan nia sabór, ibun hakmumu tua ho sabór oioin.  “parabens...parabens” lia fuan ne’e mak sempre sai husi partisipante nia ibun  banhira kaer liman no hakuak malu ho Prezidente foun.

Reprezentante povu mós halo plenária solene iha tasi-tolu, hodi harame festa luxu ne’e.

Iha tenda luxu ne’e nia kotuk. Iha baraka lubuk ida, forma iha foho lolon, barraka balun didin deit ho tali tahan no balun seluk nia kakuluk hahu dodok ona. Tali ne’ebé kesi ai hodi tonka  barraka mós hahu fuhuk no kore an ba dadaun, tanba baraka nia nain la iha kbiit hodi buka tali foun. Baraka nain sira tur iha baraka nia tatís hodi haré ukun nain ne’ebé haklalak iha tenda luxu ne’ebé la dok husi nia uma oin.

Iha baraka tuan sira ne’ebé forma iha foho lolon ne’e nia laran, baraka nain sira, han deit hahan ne’ebé mukit ba vitamina, han hodi bosu maibé la halo bokur. La hanesan ho hahan iha tenda luxu ne’ebé nakonu ho vitamina. Haklalak no tebe dahur iha tenda luxu, falun tomak lian kiik halerik iha baraka tuan nia laran.

            Iha tenda luxu nia sorin, karosa roda tolu pasiensia hein faan nain sira, ho esperasan faan nain sira troka netik osan rahun ruma ba sasan ne’ebé sira faan.

 Osan ba seremonia restauransaun independendesia ba dala 15, hamutuk millaun 500. Tuir Ministro de Estado, Koordenador ba Assuntos Administrativa no Misnistro Aministrasaun Interna, Deonisio Babo katak, fundo hirak ne’e hodi fasilita seremonia komemorasaun loron reestaurasaun indepenedensia iha munisípiu, inklui seremonia tomada de posse ba xefe estado foun iha Tasi-tolu.

Hakerek Nain : Constancio Vieira.

           Husik oan iha Uma Tatís.

“Ó ba sadere an iha parede mahon iha uma tatís ne’ebá”

“diak ama” konversa simples entre inan ho oan ikun.

oan ikun heinhela nia inan ne'ebe atende hela taxista hodi sosa nia bani been 

oan ikun hein hela nia inan ne'ebe faan bani been

Maria Graciana (faan bani been) nia oan ikun hein hela nia inan ne’ebé halo transaksaun ho taxista, oan ikun ho esperansa.

Loron sábadu nudar loron ne’ebé ema hotu hein, hodi deskansa iha uma, hafoin kaer servisu todan durante loron lima nia laran.

Estrada iha Díli ne’ebé rame nakfilak sai hakmatek iha loron sábadu, tanba ema hotu deskansa iha ida-idak nia ai-mahan.

Iha loron ne’e, hau mós koko atu hakbesik an ba ai-mahon  forma iha tasi ibun hodi sente anin tasi be hú neneik mai no haré laloran tasi be nafurin sai mai iha tasi ninin. Husi uma Caicoli hau saé kuda besi-asu mean ida ho marka HONDA Santria. Iha dalan, kakutak ne’e hahu imazina tasi ibun Cristo Rei no Rai Henek mutin, maibé to’o iha dalan Banco Nacional Ultramarino  (BNU) hau koko para motor hodi hakbesik an ba ferik isin morena ne’ebé nia aileba hafutar ho bani been.

 “Boa tarde ama” hau kumprimenta ho oin midar.

“Boa tarde Ano,  sosa bani been ka? Ferik ne’e husu.

“lae ama, hau bele tur hodi dada lia ho ama ka?”

“bele deit No” dehan ferik ne’e hodi haraik hamanasa midar.

Hau tuku tur sadere an iha uma tatís hodi haré ferik ne’e nia maneira oinsa atende sosa nain sira; durante Óras balun nia laran (11:00-11:30) loron hetok manas tan maibé inan ba oan nain sanolu (10) ne’e  nia vontade la namkore, nia konitnua tuba rai metin hein kareta ne’ebé liu ba mai nudar esperansa ba ferik Maria Graciana.

“Bani been butir ida hira?”  pergunta ne’e sai husi taxista kór kinur ida.

 “Ida dolar 8” ferik ne’e hatán ho oin ne’ebé nakonu ho esperansa

“Fó ida mai” kondutor ne’e haruka ferik.

“diak”  ferik ne’e hatán no foti tudik iha pasta kiikoan ne’ebé na tara ne’e hodi koa bani been butir nia tali ne’ebé kesi iha aileba ne’e.

Ferik simu osan husi Taxista no fó hamnasa midar hodi fo obrigada tanba bele sosa ona nia bani been.

          Planu ne’ebé ba rona laloran tasi nian lian furak tenki kansela tanba hau hakrak rona ferik ne’e nia halerik do que laloran nia lia furak.

“oan ba ne’ebé” ferik ne’e husu hau.

“ehm, lae ama, hau hakarak mai tur deit” hau hatan ho ibun tós hodi subar hau nia objektivu prinsipal atu ba tasi ibun ne’e ba ferik, tanba karik hau dehan hau tur iha ne’e tanba haré ferik ne’e hanoin, indirektamente hau sei hakanek nia sentimentu, tanba ne’e, hau tenki subar an.

“ohh, hau hanoin Ano ba fatin ruma” dehan ferik ne’e ho oin nakonu ho konfuzaun.

“lae ama, hau tur iha ne’e labele ka ama?”

“lae Ano, diak” dehan ferik ne’e hodi fó hamanasa mihis mai hau maske loron manas sunu nia isin.

Ami nia dadalia ne’e lori ona óras balun maibé hau nunka baruk hodi rona nia preokupasaun, hau sé tilun nafatin ba ferik ne’e.

Iha dadalia ne’e, hau nia matan fihir ba labarik feto oan ida, fuk mean, isin mutin  ne’ebé tur iha uma tatís, asu kiikoan kór mean ida toba hela iha nia sorin. “moris ne’e....moris duni”  lia fuan ne’e mosu iha hanoin wainhira hau nia matan haré labarik feto hein nia ama ne’ebé hamrik hela iha loron manas ne’ebé sunu isin.

Hanoin lubuk ida mosu iha hau nia hanoin hodi sai husi ibun nudar pergunta ba ferik Maria Graciana.

 “ne’e ama nia oan ka” hau husu ferik no hatudu ba labarik ne’ebé sadera an iha parede uma tatís nian.

“iya, ne’e hau nia oan feto ikun, ohin nia hamrik iha loron manas ne’e mak hau haruka nia tur iha uma tatís nia mahon ne’e” ferik ne’e esplika mai hau.

“nia la eskola ka?” hau husu tan.

“nia eskola, maibé sira feriadu ona ne’e mak nia hakarak hamaluk hau hodi faan”

Oan tur iha uma tatís ne’e nudar domin husi inan ba nia oan, inan lakohi oan sente saida mak inan sente.

Inan nia domin ba oan sira la sukat ho sasan mundu nian,inan kaer servisu todan hodi hamoos oan sira nia mata ween,Inan subar nia susar hodi fó hamnasa mihis nafatin ba oan sira hodi hean moris be nakonu ho sasidik.

“ah! Ama tuku 12:00 ona ne’e” hau hakfodak haré ekran telefone mutin ho marka SAMSUNG ne’ebé iha liman.

“ehm, heisa Ano” ferik ne’e hatan ho lian simples hanesan la preokupa ba nia kabun.

“ama ho alin han tiha ona ka sidauk” hau husu ho ansi atu hatene sira han ona ka lae.

“babain ne’e ami la han etu ida, ami han deit hudi tasak deit lo’os ona” ferik ne’e konta hodi hateke ba nia oan feto ikun ne’ebé sadere an iha uma tatís nia parede.

Kareta marka oi-oin ne’ebé liu ba mai fo esperansa ba nia hodi sosa nia bani been ne’ebé nia faan. Esforsu ne’e mak fetik isin morena ne’e halo hodi suporta oan sira be nudar riku soin ba familia nia moris.

“Bani been ne’e hau faan husi Indonesia nia tempu hodi suporta ba hau nia oan nain sanulu, feto 5 mane 5, ohin loron oan nain 3 eskola iha SMP Paulos Sexto no balun eskola iha STM (Eskola Téknika Vokasional) Becora” dehan ferik husi Munisípiu  Aileu Posto administrativu  Liquidoe ne’e iha Colmera.

Oan nain tolu mak forma ona familia maibé ferin Maria Graciana lakohi sai naha todan ba nia oan sira tanba nia konsiente katak nia bei oan sira mos barak.

                   PROSESU KOA BANI BEEN.

Bani been ne’eb’e babain ferik ne’e faan iha área Colmera ne’e koa iha ai-hun sira ne’ebé mak moris iha ferik ne’e nia to’os laran, ferik ne’e konsidera bani been ne’e sira nian rasik ona tanba ai-hun ne’ebé mak bani been halo nia uma ba moris iha ferik nia to’os laran ne’ebé dadaun ne’e sira halo lutu haleu.

Molok koa bani been, ba dahuluk sira sunu ahi iha ai hun atu nune’e bani bele husik nia uma no fasil ba sira hodi koa.

“bani been ne’e ami foti iha ami to’os, hau nia oan sira ho hau nia laen mak koa mak hau mai fa’an, bani been ne’e ami tau iha bidon” ferik Maria konta.

           “Hau Presija Barraka Hodi Fa’an”

Loron-loron  Maria Graciana leba bani been hodi lao ba mai iha estrada kapital Díli nudar alternativu ba nia atu hetan osan. Maria Graciana haris ho kosar  ween maibe nia nafatin lao tanba oan sira nia exigensia mak hakbiit nia hodi faan.

Bani been ne’ebé nia leba butir ida dolar  walu (8$) maibé depende sorti mak ema sosa.

“depende sorti mak ema sosa, dalaruma loron ida sosa deit butir 1 ka 2 deit” dehan nia.

Faan iha kapital Díli nia fuan, iha ukun nain nia matan laran, la dok husi uma ne’ebé ukun nain sira hela bá maibé ferik ne’e nia halerik hanesan folin laek ba sira ne’ebé basa hirus matan dehan reprezenta povu nia lian. Ferik ne’e presija fatin hodi faan nia bani been maibé to’o minutu ida ne’e sidauk hetan osan ne’eb’e naton hodi harí barraka. Osan ne’ebé loron kalan nia han deit mós bele dehan susar sa tán harí barraka hodi faan bani been.

“hau presija barraka hodi faan, maibé governu sidauk ajuda ne’e” ferik ne’e konta ho oin triste.

Harí barraka nudar mehi ida ne’ebe ferik Maria Graciana hein bainhira mak sai realidade.

Iha parte seluk iha kbiit laek no labarik otas nurak ne’ebé kontinua fa’an iha dalan ninin.

Jornalista RTTL dada lia ho Maria Graciana iha área Colemera páteo nia sorin.