Professor  halerik!!
                     M.E : Professor Bosok.

“hau halo sintina sai hau nia hela fatin”

“professor ne’e bosok dalaruma nia moras mental” lia fuan ne’ebé ita la hanoin hetan maibé ukun nain hanoin hetan ida ne’e hodi hato’o ba nia povu ne’ebé halerik.

Tuir lolos hau labele hela iha fatin ne’e, nudar edukador la merese hau atu hela, maibe husik bá, tanba hau hadomi ita nia rain no oan sira atu sai matenek.

Nudar mákina estadu, hakruk ba lei no ordem ne’ebé  iha “prontu atu muda ba iha terrotoriu laran tomak”.

Sintina ne'ebe halo ba hela fatin
 foto : Scos Vieira.

Professor ida husi postu administrativu Uatulari, Munisipiu Viqueque hakruk ba lei Komissaun Funsaun Públika nian hodi ba iha rai ne’ebé haketak an husi Munuisipiu hotu-hotu (Atauro). Edukador ho nia naran kompletu Luis da Cruz Silva ne’e muda husi nia moris fatin Uatulari Viqueque, iha tinan 2002 wainhira Timor-Leste kore an husi Indonezia nia ukun.

wainhira ain sama iha rai ki’ik ne’e, hela iha uma mestri sira nian ne’ebé mak Governu Indonezia husik mai timoroan sira, uma ne’e mos nia fundasaun hahu dodok no monu ba dadauk, udan been turuk habokon isin tanba kalen kuak husi sorin ba sorin. Tinan sanulu hamahan an deit iha uma ne’ebé nia kakuluk kuak ba mai, kalan toba iha uma laran, hateke kalen kuak hodi sura fitun sira iha lalehan.

wainhira rai nakdoko, dalan uniku atu salva moris mak halai sai husi uma laran. Tauk kahur ho triste sai ida deit. Uma ne’ebé professor sira hela mós oras ne’e nia fundasaun rahun husi sorin ba sorin

“maun sira haré deit ba, uma ne’e nia fondasi monu hotu ona, rai nakdoko ne’e halo hau halai sai, tanba tauk uma monu hanehan” hateten Warikoan ne’e hodi hatudu uma nia kondisaun at ba jornalista sira.

professor hateke hela ba residensia professor nian ne'ebe mak nia kondisaun aat ona. 
foto : Scos Vieira.

La iha tan dalan seluk atu hili. Hanesan ema kaer manu aman ida husi fatin ida no husik iha fatin seluk ne’ebé nunka hatene dalan. La iha familia ida, sá tan rai pedasuk ida atu halo ai-mahon hodi hela. Ho situasaun ne’e hotu. iha tinan 2012, professor ne’e tenki muda nia hela fatin be nia fundasaun hahu dodok ba dadaun  ne’e, hodi ba hadia sintina antigu ida hodi hela ba. tanba senti la seguru.

Professor ne’e tenki hadia sintina ne’ebé ema la uja ona hodi sai hela fatin atu nune’e bele fahe nia matenek ba estudantes sira. Sintina ne’ebé nakfila ba hela fatin ne’e, iha sala han fatin, toba fatin ida, no mos fatin ba estuda.

Situasaun real ne’e nudar sasidik ida makas liu laloran nia siak ne’ebé hakilar iha tasi Atauro nian,  maibé edukador ne’e nunka foti pasu ida ba kotuk. tuba rai metin nafatin hodi hanorin.

“uma ida hau hela dadauk ne’e, uluk sintina, maibé tanba uma nia kondisaun la diak entaun hau mai hadia hodi hela deit” dehan Luis hodi hakruk ba rai.

Molok ne’e, iha tinan 2007, Governo anterior, Ministériu Edukasaun foti ona dadus no promete ba professor ne’e atu hadia hela fatin “Governu nia planu ne’e midar deit iha ibun tutun maibé la akontese ida " dehan nia ho mataween nakonu.

Edukador ne’e, husu ho halerik ba Ministériu Edukasaun atu haré ba realidade ne’e, hodi hamenus netik realidade ne’ebé nudar naha todan iha kabás, maibé Governo nudar aman ba nasaun ne’e mos la fiar halerik hirak ne’e.

Husu ho haraik an, maibé governante dehan professor sira moras mental.

“2002 ami sidauk koloka professor sira, ne’e nia bosok, hau hetene ona katak nia lá’os ema diak, ami koloka professor ba iha Atauro ne’e iha 2007, maibé la buat ida ami sei verifika dadus” dehan Diretor Geral Assuntos Políticas No Parceria Ministerio Educação Antoninho Pires.

Sorin seluk, Director Organizasaun la Governamental, Lalenok Ba Ema Hotu LABEH, Christopher Henry Samsong, kritika Ministério Edukasaun ne’ebé mak la iha kapasidade atu rezolve ba kestaun ne’e, maske iha tinan naruk nia laran.

Professor dalaruma sente preokupadu ba nie hela fatin wainhira tempu udan, tanba isin hanorin maibe kakutak hanoin hela nia uma ne’ebé atu monu.

Edukasaun nudar janela mundu nian atu loke hodi deskobre mundu nia segredu.

Ohin loron sai ukun nain tanba Mestri.

Hakerek Nain : Constancio Vieira.

Lalatak tuir hau iha kalan boot.

“loraik ne’e hau nia apa hirus, dehan lalika ba tós tanba rai atu kalan ona, sá tan udan mos suviska” dehan Vajilio Carvalho, jovem ida, tinan 24 ne’ebe haré lalatak metan ne’ebe tuir nia iha kalan boot.

Tuku neen, husi uma hau ansi lori katana no karon lao ba tós, lao subar deit tanba apa la hatan, km 10 husi uma ba tós, iha dalan tos nia liu deit iha ai laran tuan,  rai loron mos hanesan kalan boot tanba ai-laran nia mahon, sa tan kalan, halo kalan tan deit.

Molok too ba tós tenki hakur mota no rate tuan sira iha ai laran tuan, joven nia viajem ba km 10 ne’e lori oras tolu mak foin to’o ba tós.

Lao neneik, la kleur nia too ona iha tos, vajilio dehan, nia too ba uma tós nian hare oras tuku sia ho balun (21:30), manu kakuuk nia lian hamaluk ona nia hakat, nia tenki leno telefone ba ai-farina tahan, lakeru no modo sira seluk, pilla telefone nian mos hela deit 30%, maibe nia la preokupa, prepara sasan ho ansi hanesan funu tama rai. Oras hatudu ona ba tuku sanolu (22:00), vajilio foin fila husi toos atu mai uma.

Iha dalan, nia la preokupa ba udan suviska no rai lakan ne’ebé hanesan ema hasai foto husi leten mak nia roman kona nia isin, maibe nia tenki fila lalais atu hakat mota ne’e, tanba nia tauk udan halo mota boot nia labele fila ba uma.

Liman lamas bolsu hodi foti telefone ne’ebe falun plastiku metan ne’e, hela deit metro 100 atu hakat liu mota no rate tuan iha mota nia sorin, “sidauk hakat liu rate ne’e hau hare telefone mate, hau hare rai ne’e naukun loos ona, maibe hau kontinua lao tanba ain hatene ona dalan” dehan vajilio hodi kruja liman iha hirus matan.

Hakarak ka lakohi, dalan uniku mak liu husi rate tuan, husi nia toos mai rate tuan ne’e lori oras ida ho balun, kalkula deit husi toos tuku sanolu ho balun (22:30) nia too rate tuan ne’e tuku sanolu resin ida,  rai kalan boot (23:30); molok nia lao liu rate tuan ne’e vajilio hatun karon mutin iha kabas hodi dada iis no koko hakalma nia laran ne’ebe tauk kahur ho kolen tanba lao lais.

Iha minutu balun nia laran, vajilio hahu foti ona nia karon tau iha kabás “hau sente buat ida tarutu iha rate tuan ne’e nia laran, maibe hau la preokupa” maibe wanhira vajilio liu rate tuan ne’e, nia hare lalatak mak tuir nia wainhira haré ba kotuk “hau hateke ba fatuk boot iha oin hare ema ida hafuhu hau, halo hau nia fuan atu nakfera” tentasaun oioin iha dalan maibe nia labele halai husi realidade ne’e “katuas sira dehan wainhira ita hetan rai nain iha tempu kalan mak ita halai ne’e ita mate ona” ema ida hafuhu nia ne’e hatais roupa metan ne’e derepente lao hasoru nia, vajilio hare nia fuk taka nia oin, nia labele hatene nia oin “hau la hatene nia oin, maibe ne’e pasti ferik ida, dalan ida deit, nia lao hasoru hau, hau mak tenki ses aan atu nune’e nia bele liu, maibe hau hatene ohin buat ida tarutu iha rate ne’e mak tuir hau” hela metro 50 nia too uma, oras hatudu ona tuku sanolu resin ida liu minutu-hat nolu resin walu (23:48), wajilio rona ona ema sira ne’ebe sidauk toba nia lian, nia dada iis ba daruak nian hodi hakalma nia kakutak no fuan, teki-teki deit ema ida ohin falun roupa metan iha isin ne’e lakan ai hun boot nia kraik hodi lakon.

Hakerek Nain : Constancio Vieira.

Fuuk naruk  falun hetan metan iha RTTL.

Matan hateke hela ba ekran (layar) telefone kor metan iha liman, halimar hela “Facebook” hare kalan boot tebes, la rona ema nia lian maibé “gri...grii..”grilo nia lian mak hasé hau nia tilun, grilo nia lian hatudu rai ne’e kalan boot ba dadauk, busa ne’ebé tanis halerik, nia lian hanesa kosok oan sira ne’ebe foin moris mai, tanis haleu uma boot ne’ebé seguransa sira hein.

Uma ne’e iha andar rua, andar dahluk ne’e okupa husi kargu xefe departamentu sira, hanesan, dirasaun informasaun Radio, Markeniting, Rekursus humanos no Progrmasaun, iha andar daruak ne’e Directores ho nia staff sira mak okupa; iha uma leten kuartu hotu-hotu xave metin  wainhira servisu nain sira husik hodi fila ba ida-idak nia uma.

Seguransa ne’e tur hela iha andar dahuluk, sidauk saé ba andar daruak, seguransa nia maluk sira hein iha uma kotuk no sorin-sorin, seguransa ida deit mak hein iha uma laran, la kleur “tok...tok...tok” segursan ne’e rona sapatu takaun nia lian halo barullu iha andar daruak hanesan feto raan ida lao ba mai “ahh!!! Kalan boot ona se mak sei iha leten” seguransa ne’e husu ba nia aan.

Hateke ba ekran telefone, oras hatudu ona 00:54 (tuku 12 kalan), seguransa ne’e konfunde tan deit no halo nia fuan la hakmetek, busa tanis kahur ona sapatu takaun nia lian ne’ebé la iha nain ne’e.

“hau saé neneik eskada ba andar leten, hau mos hafuhu takaun lian ne’e nia nain” segurnsa ne’e konta ho oin be tauk, nia hafuhu to’o leten maibe la hetan ema ida, odan matan lian husi sorin ba sorin, anin huu neneik iis ai funan no lilin hanesan nia ba vizita rate iha tempu loron matebian, halo segurasan ne’e fuan tuku-tuku  “hau nia kanuruk boot, sente hanesan ema kaer husi kotuk” segurasan ne’e konta hodi hatudu nia isin fulun ne’ebé hamrik.

La hetan buat ida, uma laran hahu hakmatek, seguransa ne’e hateke husi uma laran mai liur, hare fulan nia roman,  mean hanesan ema pinta ho raan.

Seguransa ne’e tun husi eskada no atu ba fo hatene nia kolega sira, molok too nia belun sira iha uma kotuk, nia haré fali lalatak fuuk naruk ne’ebé liu hanesan anin “hoi!! Se mak ne’e?” nia bolu ho lian ne’ebé hanoku ho tauk, maibe ema la hatan.

“iha RTTL ne’e mos funsionario balun mate ona maibe sira nia klamar la husik fati ne’e (RTTL)” dehan segurasan ne’e hodi lao ba dadauk.

Hakrek Nain : Cosntancio Vieira.