RIKU OAN KOÑESE MORIS NIA MORUK HUSI KBIIT LAEK NIA OAN.

RIKU OAN KOÑESE MORIS NIA MORUK HUSI KBIIT LAEK NIA OAN.

Babain lia fuan riku hasé ita nia tilun, riku nia hun mai husi esforsu ema nian.

Só ema sira ne’ebeé hamosu riku mak bele sente moruk no todan ne’ebé sai sasidik molok hetan riku, maibe riku nia jerasaun la sente moruk be nia inan aman sira hakur uluk hodi hetan soi ne’e.

Ema ne’eb’e moris iha soi nia leten nunka sente sa mak kbiit laek sira sente.

Riku nia oan ida hakarak koko kbiit laek nia esforsu.

Loron ba loron ema ida naran mauberiano mai husi familia ne’ebé mak kiak tebes buat hotu kuran ba nia, faan modo molok loron matan nakfera, ida ne’e mak mauberniano nia knaar.

Mauberinano foin sama tinan 17, idade hahu tasak maibe sidauk mangal. Idade nurak. 

Liman nia uat sei nurak. Maibe familia nia halerik hanesan liurai ida mak obriga nia hodi halao knaar nee. “Tenki hatene duni katak ida ne’e mak processo moris no processo moris tenki liu duni husi dalan nee” lia fuan ne’e mak kbiit laek nia ona ne’e rai iha nia fuan hodi la’o.

Loron foun nia roman lori mauberiano fa’an no loron nia mouth mak lori hikas nia fila ba uma.

Mauberiano sai husi uma ho ai leba ne’ebé hafunan ho modo tahan no fila mai uma hodi osan rahun iha liman.

loro-loron mauberiano (bolu deit mau) ba fa,an liu husi Elitisiano nia uma oin.

Elitisiano mai husi familia ida ne’ebé buat hotu iha, buat hotu lao tuir nia hakarak tanba ekonomia uma laran fo apoio, nia la hanesan Mau ne’ebé halo buat tuma tenki tuir nia kbiit tanba kompara ho Elitisiano nia ekonomia ho Mau nian hanesan lalehan ho rai.Elitisiano nia matan loron kalan haré  Mau ne’ebé mak loron-loron leba modo hodi haleu iha fatin-fatin, ho faru foer no kalsa iha isin lolon, kalsa oin kotuk tapa husi sorin ba sorin, la sente loron manas no udan ween ne’ebé halo liman no ain sai maten. “hau tenki husu nia tanba sa nia loron-loron faan modo?” Elitisiano (bolu deit Eli) hanoin  no promote iha laran.

Iha dader nakuku loron matan foin hafuhu rai husi foho lolon. Eli hahu hader ona husi nia toba fatin ne’ebé luxu (mewah) kompleta ho esponza no ar kondisionado, nia hader no kaer osan dolar ida iha liman no tur iha baranda hodi hein Mau. Eli nia matan fuan atensaun deit ba Estrada iha uma oin mais ou menos metro sanulu, teki-teki anin dader nia malirin suut lian husi dook “modo…modo…modo…” Eli hahu husik ona nia sofá iha varanda hodi hamriik iha Estrada  wainhira rona lian ne’e, “alin mai lai” Eli bolu Mau atu hakbesik ba Eli; Eli nia maneira ne’ebe obriga a’an sosa modo ne’e nudar dalan ida atu hakbesik a’an ba Mau hodi halo belun diak.

Mauberiano mos hahu lao ho hakruk hakbesik aan ba Eli, tanba modo be nia leba todan, Mauberiano lao maibe hanesan tali ida bobar nia ain tanba hanoin katak riku oan ne’e nunka han modo tahan ne’ebé nia fa’an.

“babain sira (Eli ho nia familia)ne’e ba sosa modo deit iha supermerkadu” Mau hanoin iha laran.

“modo ne’e hira? Alin” Elitisiano husu “futun ida lima puluh cem” Mauberiano hatan “hau foti rua” Elitsiano husu ba Mauberiano hodi koa modo nia talin ne’ebé kesi hela iha ai ho naruk metro rua iha kabas.

Elitisiano hahu lolo ona osan ba Mau hodi kolia “alin fa’an modo  ne’e atu halo saida?” maun hau buka moris, hetan etu bikan husi ne’e” Mau hatan ho resposta ne’ebé simples hodi foti osan be selu ba nia modo ne’e.

“naran saida alin?” Elitisiano kaer Mauberiano nia liman hodi husu nia naran “hau nia naran Mauberiano” nia hatan “maun fali” Mauberiano husu “hau nia naran Elitisiano” nia hatan.

Iha minutu balun Mauberiano dehan “maun loron atu aas dadauk ona ne’ebé hau tenki ba fa’an lalais, se lae orsida modo la folin” dehan nia hodi husu lisensa . “aiii…diak alin Maubere ” riku oan ne’e hatan ho lian bee hakfodak no fo lisensa ba maubere hodi la’o.

Tempu hafahe sira “modo…modo….modo…”  lian ne’e mak  sai husi  Mau nia ibun hodi hamaluk nia hakat, Elitisiano hateke tuir Mauberiano be lao hakruk neneik ba, hodi hanoin hikas lia fuan “fa’an modo hodi buka moris” be Maubere hatoo ohin.

Hare Maubere nia hakat hahu dook no Elitisiano mos hahu hakat tama ona ba uma laran hodi rai modo ne’ebé ohin nia sosa husi Mau.

Elit hahu hanoin ona durante nia gasta osan tuir nia hakarak maibe ema balun dolar duni mak foin hetan dolar tahan ida.

Antes ne’e Elitisiano nia apa dehan ba nia “oan…moris ne’e susar, dalaruma halo ita hamnasa iha loron ida no bele mos ita tanis iha loron seluk, uluk apa ne’e terus liu, dala ruma fila husi eskola ba ajuda o nia avo sira iha to’os, fera rai kuda modo ba fa’an hodi selu eskola” hanoin aman nia lia fuan be hakonu ho motivasaun.

Loron tuir mai Elitisiano ba Mauberiano nia uma ne’ebé taka deit ho kalen a’at no didin deit ho nu’u  tahan, sira nia uma ne’e harí iha aldeia ida naran “Halibur Bainaka” Elitisiano haré husi dook Mauberiano ho nia apa sira rega modo iha kantadeiro, Eli hahu hakbesik aan ona ba Mau ho nia pai“lokraik diak pai” Elitisiano kumprimenta Mauberiano nia pai wainhira hakbesik ba.

“lokraik diak No…Ano atu ba ne’ebé mak hatais moos los nee?” nia husu “hau buka Mauberiano no hau hakarak ajuda nia”  hatan nia “ahhh!! No…Mauberiano nia servisu fera rai no leba modo ba faan, Ano…O moos ne’e lalika halo servisu hanesan Mau halo ne’e orsida o sai foer no kulit sira sai metan no kaluk” Maubere nia apa deklara ba nia no koko impede ba ema riku oan ne’e. “tiu hau hakarak koko buat hotu maske todan no moruk” Elitisiano hatan ho lia fuan simples ne’e no hahu foti masa metan ida hodi ba kuru bee ba rega modo iha kantadeiro “Mauberiano, aban ba fa’an karik liu husi uma bolu hau eee” nia husu Maubere hodi halo planu “se o hakarak entaun tuku 04:00 o mai hein hau iha Estrada iha o nia uma oin babain hau liu nee” dehan Maubere.

Loron matan dada nia roman no kalan hahu falun mundu maibe Maubere sidauk toba, sei okupadu hela ho kesi modo atu ba fa’an iha dader nakukun. Wainhira Mauberiano kesi hotu modo,  matan dukur lori nia ba latan nia isin nia toba fatin ne’ebé halo ho hadak.

Teki-teki maunu hasé nia tilun “kokorekkk. kokorekkooo” manu fo sinal ba Mauberiano katak rai hun mutin ona, oras hatudu tuku 04:00 maubere hahu hader ona maske isin sei baruk no lori ai ne’ebé hafutar ho modo  tahan ne’e hodi hahu hakilar “modo…modo…modo….”  Wainhira to’o Elitisiano nia uma, Elitisiano tuir sira nia planu hodi hein ona iha Estrada.

“loron diak Mau… ita ba fa’an hamutuk ee…” Eli husu.

sira leba hamutuk hodi lao, loron hahu aas, Eli ho Maubere tama sai bairo, hodi fa’an.

Loron hahu aas rai hahu naroman Elitisiano no Mau tama bairo sai bairo halo ema hotu hakfodak no hamnasa tanba ema riku oan mak fa’an modo ho ema kbik laek nia oan, maibe nia la preokupa ho ema nia aksaun ne’e no hakruk hodi fa’an nafatin.

Loron hahu a’as, modo be sira leba hahu todan.

Elitisiano la oras husu Maubere atu deskansa tanba nia nunka halo servisu todan.

Oras hatudu ona ba tuku 11:45 Mauberiano foti ona hudi daan be nia lori hanesan bukaer.

Sira nain rua tur iha Estrada ninin, rai rahun suar makas maibe nain rua ne’e nafatin han hodi satan netik sira nia kabun atu fa’an.

Riku oan sira seluk hamnasa no goja Elitisiano ne’ebé mos riku maibe fa’an ho ema kiak nia oan.

kalan lori ona sira nain rua fila no ai ne’ebé sira lori mamuk ona tanba ema sosa hotu ona.

Wainhira to’o ba Elitisiano nia uma “Eli 25.00 ne’e ba Ó tanba osan ne’ebé ita hetan 5.00” maubere lolo osan ba Elitisiano maibe nia la simu hodi dehan “hau labele simu tanba hau lao hamutuk ho Mau ba fa’an ne’e hau atu hetan esperensia oinsa moris nee’ nia processo sai ema diak” dehan nia.

“sasan ne’ebé hau hetan ohin loron ne’e laos hau nian maibe ne’e husi hau nia inan aman nian, hau dalaruma gasta osan ne’ebé hau nia inan aman fo maibe hau la hatene osan ne’e mai husi neebe, afinal molok sira hetan dolar ida sira servisu mate aan los” hau sei konta buat ne’ebé hau sente ne’e ba hau nia jerasaun atu nune’e nia labele halo an ho buat ne’ebé sira hetan ohin loron. Elitisiano mos promete ba Maubere, nia sei la gasta osan ba buat ne’ebé folin laek , hanesan hemu iha diskoteka, kompras iha loja boot, maibe sei rai hamutuk osan hodi eskola oinsa atu hatene klean kona ba moris ne’e nia processo.

Dalaruma riku oan bele haksolok ho buat ne’ebé nia inan aman sira sosa ho terus no matan ween.

Hanorin o nia jerasaun atu hatene agradese no komprende moris nee nia lalaok.

HUSI : SINNA VIEIRA.

ATLETA “ARAFURA GAMES” HILI LIXO IHA TIBAR.

ATLETA “ARAFURA GAMES” HILI LIXO IHA TIBAR.

Atleta Arafura Games Adolfo hautudu hela sertifikadu.

Atleta sira hamorin Timor-Leste nia naran iha nasaun seluk nia matan maibe atleta rasik terus iha rai nebe’e nia aan reprezenta.

Adolfo Ribeiro atleta defisiente iha parte ain karuk, hela iha Tibar, nia uma dook husi estrada publiku kuaze metro atus ida resin.

Ema kulit moreno husi posto Bazartete Munisipiu Liquiça ne’e konta katak nia hamahan aan ba atleta iha tinan 2005 wainhira hetan informasaun husi nia kolega ida naran Carlos.

Aman ba oan nain lima ne’e dehan, antes nia sai hanesan atleta nia parte hetan treinamento husi treinador ida husi parte leste.

“ Hau hakarak tama desportu hau nia mehi rasik, tanba hau uluk sei kiik hau hakarak sai duni ema atletiku ida, iha 2005 hau ba toba iha hau nia maun boot ida nia uma maibe ami toba iha lona deit nahe iha simenti nia leten hodi ba treinu iha Lapangan Pramuka nian ne’e” hateten Adolfo ba jornalista sira iha nia uma Tibar, Sabadu 19/09/15, hodi hatan ba jornalista sira nia perguntas.

Maske hasoru situasaun moruk no midar maibe nia konsegue to’o duni nia mehi hakarak sai ema atletiko ida hodi konsege to’o iha Indonesia no Australia .

“Uluk iha 2006 hau sei halai (pelari) 800 metros, depois iha 2007 hanesan atletiku ida nebe’e halai fali 5.000 metros, husi 2007 to’o 2011 hau hili Fali voleibol nebe’e konseque hetan terseiro lugar ,ho rejultado ne’e,lori ami to’o ba Australia hodi partisipa Arafura Games no Solo Indonezia ” Hateten oan mane mesak husi bin alin nain rua ne’e hodi hatudu sertifikadu Arafura Games nian ba jornalista sira.

Maske han ai-han nebe’e tuir nia la iha kualidade maibe atleta ne’e hamutuk ho nia maluk sira seluk konsegue hatudu rezultadu pozitivu balun nebe’e halo timor-leste nia naran morin iha nasaun Australia mak sira sai terseiro lugar.

“Iha Arafura Games Australia, ami hetan juara tiga (okupa fatin datoluk) ita hakarak manan ne’e, ita han diak mak bele ka...se estadu tau matan sosa hahan mai ita, ita han mak ita bele iha forsa hodi hasoru nasaun bo’ot, se ita han iha uma ema ida la kontrola ita, dalaruma ita han ai-dila tahan no batar sona, hanesan deit!! ” Dehan nia hodi hatudu nia hamnasa midar.

Viazen ba internasional ne’e halo sira haksolok tanba bele hare nasuan seluk nia furak ,maibe istoria triste balun helik iha viazen ne’e nia le’et mak osan viazen.

‘ dalaruma ami ba tuir kompetisuan durante semana rua tolu, osan boot liu mak simu dolar 3000 deit, ne’e mak hahan ami sosa rasik, dalaruma hau fila, sosa hau nia oan nia roupa , osan hau lori fila mai
Timor mak dolar 50 deit’ katak nia ho oin triste.

Hahu husi uma atu trata dokumentos ba rai liur no selu kareta tula sasan ba aereoporto, tuir nia katak sira hasai osan privado laos husi estadu.

“OIN NAKUKUN MONU IHA LIXO LARAN”

Oras hatudu tuku 07:00, ema balun ba halo serbisu iha edificio, maibe tiu Adolfu hader husi nia toba fatin hodi hakat neneik ba hakbesik a’an fatin lixo Tibar hodi buka sorte liu husi sasan foer ne’e.

“Bai loron hau hili lixo, hau nia ulun moras to’o laran I dalaruma mos hau nia oin nakukun to’o hau monu iha foer (lixu) laran mak hau nia kolega sira ajuda hau, hau nia ain aleja ne’e mos dala ruma hau hi’it karon bot nia moras to’o mai hau nia hirus matan” Dehan mane ho tinan (38) ho mata ween nakonu.
Adolfu hili lixo satan nia hamlaha ho kafé kopu ida hodi laran metin ba hahan liu prazo husi loja sira.

“Hau sai husi uma hemu kafe oan ne’e, han buat ida, se toko sira ne’e mak lori netik sasa liu prazu ruma hau hili hodi han, se la iha, tahan to’o lok raik tuku ne’en (6:00) mak mai uma ” Tenik nia.

Sasan liu prazu nebe’e karik nia sorti kona, adolfu lori mai uma hodi sente nia midar hamutuk ho nia fen on nain lima be hein hela iha uma.

“OAN NIA PASTA HO SAPATU HAU HILI IHA LIXO”

Sasan eskola nian nebe’e oan uja resultadu husi lixu maibe nia agradese basa bele hatan ona preakupasaun loron ohin nian.

“Pasta, sapatu kadernu balun ami hili iha sampah (lixu) hodi fo ba hau nia oan uja ba eskola” Dehan Adolfo hodi hatudu pasta no sapatu ba jornalista sira.
Dolfu haklaken, oan nain rua mak agora tuir hela processo aprendisazem iha esino primaria iha Tibar.

Tuir nia edukasaun ne’e hanesan roman ida be leno oan sira husi nakukun ba naroman.

“Hau nia oan nain lima ne’e mane hotu, nain tolu mak dadaun ne’e eskola hela iha SD (Ensinu Primaria), ida (Abrao Ribeiro) klase 5, Fredy Ribeiro tinan 10 klase 4 no Zeovanio Ribeiro tinan 7 klase 1, nain rua seluk sei kiikoan hela, Paulo Zaldo Ribeiro tinan 3 no Manuel Ribeiro foin fulan rua” Nia Realsa.

Adolfo nia is rohan Joana Fernades fo sasin kona ba nia kaben ne’ebe mak kada loron hikis kosar wen hodi susenta sira nia moris liu hosi hili kalen riti no besi tua sira iha foer fatin Tibar.

“Hau nia katuas oan ne’e dadersan seidu deit nia sai ona ba foer fatin hodi hein kareta saniamentu hosi Dili lori foer ba fakar nune’e nia bele hili netik sasan ne’ebe mak bele uza no mós lata mamuk hodi bele tetu hodi hetan netik osan baa mi nia nesesidade,” Haktur Joana.

Maske inan ne’e preokupa ho oan sira nia la haluha atu prepara hahan meudia ba nia katuas ona, tanba nia sempre hanoin ba kondisaun ne’ebe mak nia is rohan ne’e infrenta.

“se nia laba hili foer se mak atu bele fo han ami nia oan sira ne’e no sosa kadernu lapijeira ba ami nia oan sira,” dehan Joana ho triste.

Tuir sasin Fortunato da Costa katak, tiu Dolfo dadersan sempre hakbesik aan ba foer fatin hodi hili sasan foer hodi hatan ba uma laran nia hakarak.

“Hau sempre hare hau nia maun Adolfo sempre ba foer fatin maske nia kondisaun ho difisiente la halo nia kolen atu ba hili kalen at bele tetu no faan susenta sira nia uma laran, hau sente triste” Fortunato fo sasin ho laran triste.

Uma ho luan metro 8 no naruk metro 10 ne’ebe harí iha tinan 2005 ho aman nia kosar –wen rasik liu husi osan nebe’e hetan husi eventu Internasional nudar atleta difisienti TL nian.

Uma be didin deit ho bebak ne’e infeita ho sasan, vazu ai-funan, armrio nebe’e ema mai soe iha Tibar.

Kait ba atleta kbiit laek ne’e nia halerik, jornalista hakbesik aan ba Secretariado Juventude no Desporto iha tasi ibun hodi hasoru malu ho katuas fuuk mutin ida, nia mak Director Geral Secretario De Estado Juventude No Despoto, Zito de Oliveira, nudar aman ba actividade desportiva iha rai laran, maibe nia hateten sei koopera ho direksaun sira hotu hodi resolve ba problema ne’e.

“Realmente, laos confortavel ba ita, wainhira rona notisia katak, atletas sira kbiit laek, tanba ita iha prinsipiu ida atu valoriza desportu ida parte hotu-hotu hanesan defisientes balun nebe’e partisipa iha área desporto, tanba ne’e ami sei koopera hamutuk hodi buka tuir ema ne’e oinsa atu resolve nia problema” Nia promesa ba adolfo nia halerik.

Tuir observasaun jonalista nian, Dirigentes ne’e bolu nia acessor hodi aponta atleta Adolfo Ribeiro nia naran iha surat tahan ho intensaun atu resolve nia problema iha tempu badak.

Promesa nudar tusan ida nebe’e tenki selu (janji adalah utang yang harus dibayar).

Reportaze : Sinna Vieira