ESTADU EMERJENSIA, KBIIT LA’EK  HALERIK

"ouuu...ouu...ouuu" asu se nia ibun ba lalehan hodi tanis halerik, hanesan halerik ba nia na’in be husik ona nia fatin tuan ba fatin foun.

Ema hotu taka meti-metin sira nia odamatan no janela, hafuhu de’it husi hadak leet ba li’ur, hafuhu tuir asu sira be tanis halerik husi sikun ida ba sikun seluk sidade nian.

Asu nia tanis, deskreve, sidade Dili hakmatek tebes iha tempu kalan. Hanesan knua tuan be ema husik iha tempu naruk nia laran.

Ahi oan be lakan iha estrada ninin sidade nian fó de’it nia roman malahuk. Fitun no fulan mós hamout an iha kalohan metan nia falun.

Dekretu Governu númeru 3/2020, hanesan korrente ida bobar ema hotu nia ain atu labele la'o tan. Tuur hakmatek iha uma atu labele lori moras 'Corona' ba família no da’et ba ema seluk.

Kada minutu no kada loron, númeru moras sa’e ba beibeik, halo ema barak fuan taridu ba moras neon laek be mai la haree ba ema kbiit laek no riku.

Iha dadeersan, tuku 08, ha’u hadeer sedu,  maske isin sei moras,  maibé ha’u hadeer husi toba fatin hodi sai ba sadere an iha ai-hun iha uma oin.

Ha’u se tilun ba estrada, movimentu la hanesan loron baibain, ha’u la rona karreta no motor nia lian ne’ebé barullu iha dadeer.

“fruut….fruuut…fruuut” manu fuik hadau malu sereja tasak iha sereja tutun be ha’u sadere ba ne’e. Ha’u hateke sa’e ba leten, manu fuik boot sira tolan hadau malu sereja tasak, manu-lin haloot liras iha sereja nia sanak, hodi hateke tuir manu lakateu sira be tolan toma-tomak sereja musan bokar kór mean ne’e, dolar tun husi nia kakorok.

Lakateu kamat sereja tasak iha nia ibun hodi semo ba fó nia oan sira iha knuuk laran. Manu lin sira lambe de’it sereja been restu iha sereja nia sanak lolon, manu lin la iha kbiit atu hadau sereja tasak ho lakateu, manu lin lori de’it restu ba nia oan sira be hein iha knuuk laran, manu-lin hamlaha haloot liras.

Ha’u hateke ba relójiu iha liman, oras hatudu 09:00, ha’u hamriik husi ha’u nia tuur, hodi la’o sai ba estrada nasionál atu hateke de’it fa’an  na’in sira.

Husi estrada Praia do Coqueiros (pantai kelapa), ha’u husik ain fatin ida ba ida hodi hale’u sidade Dili.

Iha ha’u nia la’o ne’e, matan la kaer kona ema sira be osan barak 'ema riku sira' ne'e ninia oin iha sidade laran, loos duni, ema sira ne'e halo tuir regra Estadu emerjénsia nian hodi hakmatek iha uma.

Osan na’in balun forma iha supermerkadu hodi sosa ai-han atu aguenta ba loron estadu emerjénsia. Balun forma iha banku Dili laran, hodi foti osan. Ema sira ne'e ho oin hamnasa leba sasán sai husi loja tula sa’e ba karreta leten.

Ha’u haree tuir realidade sira ne'e no hakru’uk ba rai hodi hanoin "sá mak mosu ba sira be osan laek no kbiit laek?".

Ha’u la'o neineik, ha’u nia matan nafatin leno ba uma tatís okos iha sidade Dili laran tanba uma tatís ne’e fatin hamahan isin nian ba ai-leba oan sira be hais sorte iha sidade Dili.

Teki-teki ha’u haree ain-tanan ida lori nia sasán la’o hakru’uk hela iha estrada, la'o iha loron manas nia okos. Sasán sira be hafutar ai-leba ne’e besik maran hotu ona, tanba la folin.

"modo...modo...sosa modo maun" lian ki’ik ne’e nafatin sai husi nia ibun maske loron matan hamaran nia kulit.

Ha’u hateke tuir nia hakat, nia la'o neineik tebes. Husi nia la'o ne'e hatudu nia la iha ona kbiit atu la’o maibé kabun nafatin obriga nia tenke la’o hafera sidade.

“Maun besik fulan ida, ita iha Dili se mak fó han mai ita, tenke fa’an duni” dehan labarik ne’e hodi nafatin la’o

Iha Dekretu Governu ne’ebé fó sai iha fulan Marsu ne'e katak,  ai-leba sira bele fa’an sasán iha Dili laran maibé nafatin kumpre distansiamentu sosiál.

Negosiante sira leba nia produtu iha Dili laran no Merkadu mós laran metin ba estudante no funsionáriu públiku, maibé Dekretu governu ne'e fó férias naruk ba funsionáriu no estudante, ema hotu tenke fila hikas ba nia knua, nune’e la iha ema ida mak sosa ai-leba sira nia produtu.

"Ema la sosa maun, ema la iha ne'e" Dehan fa’an na’in ne’e ho oin muron.

Iha sorin selu, taxista sira labele halai karreta, labele hetan osan hodi sustenta família, sira nia ahi suar iha dapur hahú menus, hahú hamenus hahán, dala ruma sira dala rua de’it loron ida.

Imajina, iha Dili hela iha uma aluga, fulan-fulan tenke selu uma ne’e, maibé atu ba foti osan iha ne’ebé hodi selu uma.

Ha’u la’o, maibé hanoin ne’e nafatin mosu husi hanoin, hanesan ai-tarak ida be sona ha’u nia fuan. Moras, hanoin ema kbiit laek sira nia halerik.

“hahán la iha ona, viziñu mak fó han mai ami” dehan taxista ida iha Dili laran (notísia Online Neon-metin)

            Ha’u la’o tama ba Merkadu Manleuana, roupa ‘obralan’ taka tomak, balun loke, maibé sira hafuhu hela ekipa Munisipiu Dili no Polísia ne’ebé dala ruma mosu hodi harahun povu kiik nia sasán, hahalok ne’e hanesan hamate ahi-dapur nian, hanesan koko hamate oan sira be hein inan aman sira iha uma. Povu ki’ik luta hasoru hamlaha, maibé ta’uk nafatin hafutar ulun no fuan.

Ha’u hakat tan ba sorin loos Merkadu nian, ha’u hetan tia ida, nahe lona rohan ida hodi tau nia modo no produtu seluk.

Nia tuur iha loron manas nia okos hodi hein osan na’in sira, hein oras ba oras maibé la ema ida mak lolo netik osan rahun ruma hodi troka ninia produtu hira ne’e.

Dala ruma ema balun hanoin, tanba sira fa’an fali talas, ai-farina no hudi, nusa la han iha uma? Loos, duni, pergunta ne’e mós husi ha’u nian, no ha’u husu duni ba ferik isin morena ne’e.

“oan, produtu sira ne’e ha’u hola husi ema, iha Dili ha’u nia to’os la iha, se ha’u han tiha ida ne’e, ha’u ba foti osan husi ne’ebé tan? Husik ha’u haknauk uitoan-uitoan iha ne’e (merkadu)” resposta ne’e mak ha’u hetan husi pergunta ne’ebé iha ha’u nia kakutak.

Ha’u hamout an iha be lihun-muron nian, ibun tutun tós atu katak sai lia fuan, ha’u nonook, hamriik hodi rona nia halerik.

Filomena Martins, nia fuuk hahú mutin, hatudu nia kbiit hahú nanotak. Nia liman fuan nafatin book an hodi fahe kanko futun ba rua, tanba ohin nia sosa husi toos na’in, nia kore hodi hodi kesi fila fali, atu nune’e nia bele hetan netik ninia porsentu.

“ohin ha’u sosa 11 dolar, ha’u halo ki’ik fali mak fa’an. Maibé oan la folin ona xaa, tanba ema la iha ne’e, nee mak la hotu ba fó han fahi de’it” dehan ho ren namkurut tanba loron manas.

Inan feton ida, kesi hela kanko iha Merkadu Manleuana, 04/2020. foto Scos Vieira

Iha uma fukun Parlamentu Nasionál, engravadu ne'ebé tuku hirus- matan dehan hatutan povu nia lian, hasa’e kartaun kór matak ho lia ida (unanimidade)  hodi aprova proposta governu kona-ba levantamentu ba fundu mina-rai ho valor miloes 250. Husi total ne’e, milloens 150 ba Ekipa ne'ebé tau an iha risku hodi hakotu korente moras at (COVID-19) be hamate ema barak  iha mundu tomak

Reprezentante povu tau ketak rihun 500 atu finansia ba deputadu sira nia fiskalizasaun ba COVID-19 ne’e rasik. Husi ne’e, interese ema barak falun interese individual.

Jura lori povu nia naran, baku basa hirus matan hakilar povu nia naran, maibé buat hotu la furak hanesan ukun na’in sira ko’alia sai.

bainhira diskute povu nia interese deputadu balun dukur hela iha nia mehi, balun liman book telefone hodi haree sasán karun, diskusaun povu nia interese la as liu ukun nain nia interese rasik.

“mai ita vota fundu 500.000 hodi finansia ba deputadu sira nia fiskalizasaun” deputadu sira hakfodak  husi mehi no nia matan lakan, bainhira nia tilun rona lia fuan ne’e. Nia matan kro’at hanesan makikit nia matan be hateke ba alvu.

“Wakil rakyat seharusnya merakyat Jangan tidur waktu sidang soal rakyat, Wakil rakyat bukan paduan suara Hanya tahu nyanyian lagu setuju” liriku múzika husi artista famozu, Iwan Fals, sai duni realidade iha tempu ohin loron.

"deputadu sira hariku an iha terus nia leten. Ami la aseita perdiem 500.000" lia fuan kritika sira ne'e ema kari iha rede sosiál Facebook.

            “Amá, rona dehan governu fahe osan ne’e ka lae?”

“ha’u rona oan, maibé tebes mak ne’e ka, lae mak ne’e?” ami nia konversa hotu iha ne’e, maibé hamosu duvida kona-ba subsídiu ne’e.

Hakerek na’in : Scos vieira.

Numeru Kont.   : 77116748