Estatua ‘Proklamadór’ Nabilan, Falun Mataween.

Bandeira lulik Timor nian hafutar Ó sorin kuana no lós.

Iha Bandeira Timor nian kór metan ne'e dehan atu hasai povu husi ki'iak no mukit, maibé filosofia “HASAI POVU HUSI KIAK”  la dauk kumu metin.

Hoi!!! tansa Ó la fanu ukun nain nia fuan, atu sira hadomi povu ne’e, Ó sei dukur kah? ka mehi at sei hedi metin Ó nia isin? Aman proklamadór, tansá Ó hakmatek loos, Ó nia emar sei hamaluk ho mataween ne’e….. sei tanis lelir ne’e…!

'Proklamadór' nia mata ween la turuk tan. Karik nia mak sei I’is tomak, nia husu ona tansá Ó halerik?

‘Proklamador’ koko atu hakat ba hamaran inan faluk Feliciana Mendonça nia kosar ween maibé nia ain rua hedi metin ona.

Hakarak hamaus feto faluk ne'e nia ulun maibé lolo liman be la to'o.

Koitadu, Francisco Xavier tanis mós mata ween la turuk tan ona.

Inan Faluk Feliciana Mendon

 Iha estatua Proklamadór Francisco Xavier do Amaral nia hun hafutar ho ai-funan kóris oioin, nia dubun matak hafurak estatua proklamadór ninian.

Maibé karik proklamadór nia klamar la haksolok, la hamnasa tanba haré feto faluk halerik hela iha estatua ne'e nia hun. Inan faluk halerik be ninin laek.

Iha estatua luxu ne'e nia hun, mataween halerik nian sei sulin habokon hasan kulit namkurut. Estatua luxu nia hun, iha balun sei halerik ba etu bikan ida.

Kosar solur faluk nia isin, rai rahun iha estatua proklamadór nia hun mós semo falun tomak feto faluk nia isin.

Maibé nia nafatin pasensia hodi hein osan rahun hodi sosa bukae ba moris loron aban nian.

"Hau la fa'an karik sé mak atu fó han hau" dehan ferik fuk mutin ne'e hodi haruk ba rai.

Ferik ne'e faluk ona iha tinan naruk nia laran, nia lakon ona laen nia hamaus no domin, tanba nia laen kaben hakotu ona nia peregrinasaun moris iha mundu. Realidade ne'e hanesan surik tutun meik sona borus faluk nia fuan.Moras bé rohan laek.

Kbiit nanotak ba dadauk, ain sama rai la metin ona, liman uat mamar hotu ona, maibé nia nafatin hakas nia an hodi faan iha estatua Proklamadór nia hun atu bele hetan netik etu bikan ida.

Lolos, otas be nakaras dadaun hanesan loron matan atu mouth, tenki tur hakmatek iha uma hodi goza nia moris.

Maibé,  koitadu! nia la bele tur iha uma, basá kabun obriga nia tenki faan.

Inan faluk ne'e sofre hela moras asma (TBC), kalan nia mear no I’is bo'ot maibé dadersaan tuku 05:00 nia hahu husik ona nia ai-mahon hodi ba fa'an iha dalan ninin.

"Oan, kalan ne'e hau mear la para, maibé dadersaan hau tenki mai fa'an, se ita la fa'an ita atu hetan osan husi ne'ebé hodi sosa fós" Tenik nia.

Osan ne’ebé nia hetan husi fa’an sasan ne’e sosa fós karon ida mós la kotu, nune’e nia sosa deit fós lata hodi han.

Dadersaan buras, feto faluk ne'e hahu sai ona husi nia uma iha Caicoli Youth Vision nia oin.

Ferik fu’uk mutin ne'e tutur bote hodi hakat neneik ba estatua Proklamadór nia hun. Tanba nia fiar, loron foun bé mosu nakonu ho mehi sei haraik sorti diak ba nia.

Bainhira to’o iha estatua nia hun, ferik ne’e hasai karon mutin bosan ida hodi nahe ba trotoar leten hodi tau sasan ne’ebé nia atu fa’an.

iha karón bosan ne'e nia leten, nia tau bua maran, malus tahan no Fohorai nia mina (atu kose ba isin moras)  hodi hein osan nain sira.

Faluk ne'e hateke deit ema sira be la'o ba mai ne'e nakonu ho esperansa atu lolo netik osan rahun ruma hodi troka sasan bé nia fa’an.

Loron tomak nia hein, dalaruma hetan deit sentavus 50, buat hotu depende deit ba sorti.

Bainhira loron matan duir an tuir lalehan nia sanak ba tara an iha lalehan nia tutun (tuku 12:00), hisik nia manas mai mundu nia hirus matan.

Loron matan nia roman malirin nakfilak sai manas hanesan ahi klak, maibé la sunu mutuk feto faluk ne'e nia vontade faan.

Anin suut halerik, hamaus feto faluk ne'e nia hasan namkurut.

Estatua proklamadór fihir maran feto faluk bé kesi kabun hein osan rahun.

Faluk ne'e moras 'Asma', lolos nia tenki deskansa barak iha uma, labele horon rai rahun, sa tan kareta nia suar  be resin ona iha fatin be nia tur ba. Pasensia, nia tenki fa’an maske nia moras, se nia la faan nia labele hetan osan hodi sosa hahan.

Hamaluk ho hakmatek. Nia hela mesak, hamaluk deit ho hakmatek.

La iha ona liman hodi hamoos nia mataween turuk habokon nia hasan kulit namkurut, la iha ona liman hodi hamaus, nia sura loron to'o fulan, konta oras nia minitu atu mohu maibé la iha liman ida mak hamaus netik iha biban bé nia hakarak hamaus.

Oan sira mós hanesan manu tolun, nia inan luut hamutuk, maibé bainhira nakfera ida-idak lao tuir distinu moris be Nain haraik.

Oan sira hanesan manu fuik be semo sai husi knuuk bainhira nia liras hahu moris no naruk.

“hau nia oan sira iha, ida mate, oan sira ne’ebé sei moris sira buka ida-idak nia moris” nia konta.

Mahowen mós solur inan faluk ne’e iha kalan nia ukun tanba uma kakuluk kuak husi sorin ba sorin. Fitun sira hedi an iha lalehan nia sanak, hateke tun haré feto faluk ne’e oin muron.

Inan hakmatek iha uma laran hodi hateke deit ba oda matan, maibé oan sira la sama tan odan, oan sira nia ain fatin duut matak mak falun metin ona.

 "Hau nia oan sira sai hotu ona, ida-idak ba buka nia moris" dehan ferik...ho oin triste.

Uma ne’ebé nia hela mós la iha haris fatin no bee moos, nune’e nia tenki ba kuru iha ziñu sira nia uma ne’ebé dook husi nia uma. Kbiit la iha ona, dalaruma kuru bé mós labele hiit masa bo’ot hodi la’o dok.

“hau hakarak iha Bee rasik besik hau nia uma, atu hau bele kuru, tanba hau nia forsa mós la iha atu hiit Bee masa bo’ot” nia husu.

Moris nudar ARCO IRIS nebe’e hafutar ho kóris oioin, kór nabilan no kór balun hewai matan maibe ne’e mak realidade, hanesan mós moris hakonu ho sasadi oioin, dalaruma bele halo ema tanis no helerik maibé ne’e mak realidade tenki hasoru.

Reportazem : Scos Vieira.

Lian Halerik Iha Barraka Ki’ik Ida.

Iha barraka kikoan ida, didin deit ho kalen ferruzen, barraka ne’e harí iha to’os kikon ida. Baraka kikoan ne'e la konsege satan mahowen nia taturuk no anin fuik nia suut, tanba baraka nia kakuluk no didin ne'e koak husi sorin ba sorin.

Iha barraka ne’ebé klot ne’e nia laran, hetan toba fatin ida halo ho au no hadak, iha hadak leten ne’e nahe ho biti bosan ida no dada muskiteiru hodi satan susuk nia siak iha tempu kalan.

Fatin be dok husi lia fuan ‘luxu’ ne’e nudar aimahan ba familia Olivio Ximenes ho nia fuan sorin Margarida de Deus no oan ikun, foin fulan (10) hamahan an iha ne’e.

"Hau hela iha ne'e tinan 20 ona, tanba desde Indonezia nia tempu to’o agora" Dehan Olivio Ximenes iha aldeia Gomhei Suku Reimerhei, Munisipiu Ermera.

To'os kikoan iha uma hun, nudar fonte aihan ba Olivio ximenes ho nia fen kaben Margarida de Deus, hodi hatutan moris, iha to’os kikoan ne’e sira kuda, aifarina, kontas no seluk tan, hanesan lia fuan popular hateten “han saida mak ita kuda o kuda saida mak ita han”.

To'os oan ne'e mos la konsege hatán hotu sira nia nesesidade,  nune’e mane isin morenu ne'e ba hamoos ema nia kafé duut hodi hetan dolar tahan ruma hodi sosa netik hahan hodi hatutan moris.

"Dalaruma ema bolu ba hamoos kafé duut, ema bele fó 20 dólar" Tenik nia hodi hakruk ba rai, imazina moris ne'e nia susar.

Bainhira familia ne'e han mós la'os tuir sira nia hakarak no gostu maibé tuir nia kbiit.

Iha baraka ne'e nia laran hetan feto kulit morena ne'ebé hamaluk Olivio Ximenes iha tempu susar no moruk nia laran, nia mak Margarida de Deus, Olivio Ximenes nia fen káben.

Inan ba oan nain lima ne'e konta, familia ne'e han tuir deit nia kbiit. "Dalaruma ami han liu deit, tanba hahan mós ituan deit ne’e" Dehan Margarida de Deus hodi hamonu matanbeen.

"Bainhra uma ne'e monu ami lahtene atu halo saida no atu ba loos ne'ebé?" tenik nia hodi hatudu oin ne'ebé nakonu ho konfuzaun.

 Matan been ne'ebé monu hatudu fuan la biban ona atu katak sai, saida mak iha fuan hun. Laran susar maibé atu sadere los ba sé.

Oan nain lima, oan dahuluk tinan 18 no oan ikun fulan10, oras dook ona husi inan aman nia sorin hodi hela hamutuk ho familia sira. "ami nia oan nain 4 ne'e balun hela ho hau nia alin sira, hau nia oan feto bo’ot mak la eskola ona" Dehan Margarida de Deus.

Iha nafatin esperansa, ba sira bé harohan.

Iha nafatin dalan, ba sira bé husu.

 RONA HAU HALERIK

Hakerek Nain : Cosntancio Vieira (Scos Vieira)

Anin Fuik Neon Laek.

Vitima Beatriz Abu-Mau hatudu foto uma ne'ebe mak anin bo'ot sobu iha aldeia Aimutin.

foto : Scos Vieira

Feto isin mutin sadere an iha parede Sede Suku Comoro iha área Kampung Baru Suku Comoro Posto Administrative Dom Aleixo Munisípiu Díli. Feto fuk mutin ne’e nia hateke nakonu ho muron, hanesan hanoin maneira oinsa atu hetan tulun lalais husi ema laran luak balun.

Nia hateke ba retratu iha liman ne’e matan ween nakonu iha nia matan fuan tanba nia haré nia uma ne’ebé mak anin sobu iha kinta feira-lorokraik. Nia lori retradu ne’e hodi hatudu nia Na’i Xefe Suku Comoro hodi hetan tulun lalais husi Ministériu Solidariedade Sosial.

“ne’e hau nia uma ne’ebé mak anin sobu horiseik (kinta, dia 01 Fevereiru)” Dehan vítima Beatriz Abu-Mau hodi hatudu foto uma bé anin sobu ba Xefe Suku Comoro.

atu fó sala ba sé loos, tanba anin fuik neon laek no matan delek mak sobu ai-mahan lembransa bé laen matebian husik ba fen istimada ho nia oan kiak sira iha Aldeia Aimutin Suku Comoro. Anin fuik nia hahalok ne’e halo feto faluk ne’e nia moris hetok todan tan.

Feto husi munisípio Bobonaro ne’e sente todan tebes tanba wainhira nia hasoru susar ne’e la iha mane ida mak iha nia sorin atu nia bele sadere, oan nain 6 mak óras ne’e hamaluk nia maibé sidauk iha kbi’it hodi hadia uma ne’ebé mak anin sobu ona ne’e.

“kalan hau tanis to’o loron, tanba hau nia laen mate tiha ona, sé loos mak bele tulun hau ho oan sira? Oan sira mós sei ki’ikoan hotu” Beatriz hato’o nia susar hodi hamonu mataween.

Anin sobu sai uma kakuluk no sasan uma laran mós estraga total tanba udan been hoban. Roupa eskola nian mós estraga hotu halo ferik nia oan sira tenki lisensa hodi tanba la iha roupa eskola rezerva atu sira bele hatais hodi homan mehi iha uma matenek nian.

“bainhira anin sobu uma ami ba toba ho viziñu sira nia uma, hau nia oan sira mós lisensa hotu tanba nia roupa eskola udan been hoban hotu” tenik nia.

Inan Faluk Nia Esforsu.

Molok todan ne’e monu iha feto faluk no oan kiak ne’e nia kabas leten, sira sente nanis ona moris ne’e moruk no leba nanis ona moris ne’e nia todan bainhira Maromak hakotu Beatriz nia laen kaben nia peregrenasaun moris iha mundu iha tinan 2014.

La fásil feto kaer servisu feto no mane nian dala ida iha biban ne’ebé hanesan. Sá tan idade ne’ebé aumenta halo nia kbiit mós nanotak ba dadauk.

Katuas oan bé uluk sei moris nia haknaar an hanesan seguransa sívil iha kompañia ida, maibé osan la to’o tanba ne’e mak feto faluk ne’e deside hodi fase ema nia roupa hodi hetan osan atu nune’e nia bele selu oan sira nia eskola.

Roupa ne’eb’e mak nia fase lá’os ho mákina maib’e ho liman fuan sanulu, hafoin fase nia tenki estrika hotu no hikar iha fatin hodi hein uma nain mai hatais. Servisu hanesan atan hodi ku’u nia fuan iha loron aban.

“fulan ida nia hetan osan dólar 150 ida ne’e mak hau selu ba oan nain 6 nia eskola. Oan balun eskola iha SMA São Pedro no eskola privadu iha Díli laran. Osan fase roupa nian ne’e la to’o tanba ne’e hau fase hotu ema nia roupa hau tenki mai tunu fali sate” dehan feto Bobonaro ne’e.

Tinan be hahu nakaras ba dadaun lá’os sai razaun atu nia bele tur hakmatek iha uma hodi fihir deit oan sira husik hela eskola iha dalan klaran. Esforsu tomak ne’ebé ferik ne’e halo ho hanoin ida katak oan sira sei hadia moris ne’ebé ema hakribi dadauk ne’e bainhira remata eskola hotu.

“oan sira nia eskola ne’e importante hau fiar loron ida nia bele hadia fali ami nia moris ne’e” nia hato’o esperansa.

Inan nia domin la iha sasukat ida iha mundu, inan hedi lia fuan pasensia iha nia fuan hun hodi kaer serbisu todan eh kmaan, tan deit hakarak oan sira kaer metin nia mehi bé sei falun an iha abu-abu dezafiu nian.

Reportazém : Scos Vieira.