“Mewah ida hansa ba...”

Husi dok, ahi oan kores oioin leno ona matan, barraka luxu infeita ho kores bandeira Timor-leste, metan, mutin, mean no kinur iha barraka laran, kores hirak ne’e halo sidadaun balun  experesa sira nia lian fuan “wooww, mewah ida hansa ba...” dehan jovém feto nai rua ne’ebé hamrik iha estrada boot uma adat nian hodi hodi hateke ba kampu Tasi-tolu.

Paixon nia naroman iha Tasi-Tolu, foto: PUSPA MAWARNI.

Kampu Tasi-tolu ne’ebé babain hakmatek, iha loron 19 kalan, nakfila sai rame, tebe no dahur, haklalak no hakilar hanesan rai lakan atu fera kampu Tasi-tolu. Ema rihun ba rihun, husi otas nurak to’o ferik no katuas nakonu iha kampu Tasi-tolu Díli hodi hein eis prezindete Taur Matan Ruak entrega poder ba prezidente aktual Fracisco Guterres lú-Olo bé nudar  liurai bo’ot ne’ebé povu Timor-leste hili entre kandidatu prezidente da Republika nain hitu, iha loron 20 fulan Marsu liu ba.

Bainaka importante husi nasaun seluk mós asiste direktamente ba serimonia tomada de posse ne’ebé realiza iha loron ho kalan fahe rua (óras 00:00).

Bainaka importante hirak ne’e tur iha meja luxu ne’ebé prepara husi komisaun organizadora ta eventu Tasi-tolu no hahu sente hahan nia sabór, ibun hakmumu tua ho sabór oioin.  “parabens...parabens” lia fuan ne’e mak sempre sai husi partisipante nia ibun  banhira kaer liman no hakuak malu ho Prezidente foun.

Reprezentante povu mós halo plenária solene iha tasi-tolu, hodi harame festa luxu ne’e.

Iha tenda luxu ne’e nia kotuk. Iha baraka lubuk ida, forma iha foho lolon, barraka balun didin deit ho tali tahan no balun seluk nia kakuluk hahu dodok ona. Tali ne’ebé kesi ai hodi tonka  barraka mós hahu fuhuk no kore an ba dadaun, tanba baraka nia nain la iha kbiit hodi buka tali foun. Baraka nain sira tur iha baraka nia tatís hodi haré ukun nain ne’ebé haklalak iha tenda luxu ne’ebé la dok husi nia uma oin.

Iha baraka tuan sira ne’ebé forma iha foho lolon ne’e nia laran, baraka nain sira, han deit hahan ne’ebé mukit ba vitamina, han hodi bosu maibé la halo bokur. La hanesan ho hahan iha tenda luxu ne’ebé nakonu ho vitamina. Haklalak no tebe dahur iha tenda luxu, falun tomak lian kiik halerik iha baraka tuan nia laran.

            Iha tenda luxu nia sorin, karosa roda tolu pasiensia hein faan nain sira, ho esperasan faan nain sira troka netik osan rahun ruma ba sasan ne’ebé sira faan.

 Osan ba seremonia restauransaun independendesia ba dala 15, hamutuk millaun 500. Tuir Ministro de Estado, Koordenador ba Assuntos Administrativa no Misnistro Aministrasaun Interna, Deonisio Babo katak, fundo hirak ne’e hodi fasilita seremonia komemorasaun loron reestaurasaun indepenedensia iha munisípiu, inklui seremonia tomada de posse ba xefe estado foun iha Tasi-tolu.

Hakerek Nain : Constancio Vieira.

           Husik oan iha Uma Tatís.

“Ó ba sadere an iha parede mahon iha uma tatís ne’ebá”

“diak ama” konversa simples entre inan ho oan ikun.

oan ikun heinhela nia inan ne'ebe atende hela taxista hodi sosa nia bani been 

oan ikun hein hela nia inan ne'ebe faan bani been

Maria Graciana (faan bani been) nia oan ikun hein hela nia inan ne’ebé halo transaksaun ho taxista, oan ikun ho esperansa.

Loron sábadu nudar loron ne’ebé ema hotu hein, hodi deskansa iha uma, hafoin kaer servisu todan durante loron lima nia laran.

Estrada iha Díli ne’ebé rame nakfilak sai hakmatek iha loron sábadu, tanba ema hotu deskansa iha ida-idak nia ai-mahan.

Iha loron ne’e, hau mós koko atu hakbesik an ba ai-mahon  forma iha tasi ibun hodi sente anin tasi be hú neneik mai no haré laloran tasi be nafurin sai mai iha tasi ninin. Husi uma Caicoli hau saé kuda besi-asu mean ida ho marka HONDA Santria. Iha dalan, kakutak ne’e hahu imazina tasi ibun Cristo Rei no Rai Henek mutin, maibé to’o iha dalan Banco Nacional Ultramarino  (BNU) hau koko para motor hodi hakbesik an ba ferik isin morena ne’ebé nia aileba hafutar ho bani been.

 “Boa tarde ama” hau kumprimenta ho oin midar.

“Boa tarde Ano,  sosa bani been ka? Ferik ne’e husu.

“lae ama, hau bele tur hodi dada lia ho ama ka?”

“bele deit No” dehan ferik ne’e hodi haraik hamanasa midar.

Hau tuku tur sadere an iha uma tatís hodi haré ferik ne’e nia maneira oinsa atende sosa nain sira; durante Óras balun nia laran (11:00-11:30) loron hetok manas tan maibé inan ba oan nain sanolu (10) ne’e  nia vontade la namkore, nia konitnua tuba rai metin hein kareta ne’ebé liu ba mai nudar esperansa ba ferik Maria Graciana.

“Bani been butir ida hira?”  pergunta ne’e sai husi taxista kór kinur ida.

 “Ida dolar 8” ferik ne’e hatán ho oin ne’ebé nakonu ho esperansa

“Fó ida mai” kondutor ne’e haruka ferik.

“diak”  ferik ne’e hatán no foti tudik iha pasta kiikoan ne’ebé na tara ne’e hodi koa bani been butir nia tali ne’ebé kesi iha aileba ne’e.

Ferik simu osan husi Taxista no fó hamnasa midar hodi fo obrigada tanba bele sosa ona nia bani been.

          Planu ne’ebé ba rona laloran tasi nian lian furak tenki kansela tanba hau hakrak rona ferik ne’e nia halerik do que laloran nia lia furak.

“oan ba ne’ebé” ferik ne’e husu hau.

“ehm, lae ama, hau hakarak mai tur deit” hau hatan ho ibun tós hodi subar hau nia objektivu prinsipal atu ba tasi ibun ne’e ba ferik, tanba karik hau dehan hau tur iha ne’e tanba haré ferik ne’e hanoin, indirektamente hau sei hakanek nia sentimentu, tanba ne’e, hau tenki subar an.

“ohh, hau hanoin Ano ba fatin ruma” dehan ferik ne’e ho oin nakonu ho konfuzaun.

“lae ama, hau tur iha ne’e labele ka ama?”

“lae Ano, diak” dehan ferik ne’e hodi fó hamanasa mihis mai hau maske loron manas sunu nia isin.

Ami nia dadalia ne’e lori ona óras balun maibé hau nunka baruk hodi rona nia preokupasaun, hau sé tilun nafatin ba ferik ne’e.

Iha dadalia ne’e, hau nia matan fihir ba labarik feto oan ida, fuk mean, isin mutin  ne’ebé tur iha uma tatís, asu kiikoan kór mean ida toba hela iha nia sorin. “moris ne’e....moris duni”  lia fuan ne’e mosu iha hanoin wainhira hau nia matan haré labarik feto hein nia ama ne’ebé hamrik hela iha loron manas ne’ebé sunu isin.

Hanoin lubuk ida mosu iha hau nia hanoin hodi sai husi ibun nudar pergunta ba ferik Maria Graciana.

 “ne’e ama nia oan ka” hau husu ferik no hatudu ba labarik ne’ebé sadera an iha parede uma tatís nian.

“iya, ne’e hau nia oan feto ikun, ohin nia hamrik iha loron manas ne’e mak hau haruka nia tur iha uma tatís nia mahon ne’e” ferik ne’e esplika mai hau.

“nia la eskola ka?” hau husu tan.

“nia eskola, maibé sira feriadu ona ne’e mak nia hakarak hamaluk hau hodi faan”

Oan tur iha uma tatís ne’e nudar domin husi inan ba nia oan, inan lakohi oan sente saida mak inan sente.

Inan nia domin ba oan sira la sukat ho sasan mundu nian,inan kaer servisu todan hodi hamoos oan sira nia mata ween,Inan subar nia susar hodi fó hamnasa mihis nafatin ba oan sira hodi hean moris be nakonu ho sasidik.

“ah! Ama tuku 12:00 ona ne’e” hau hakfodak haré ekran telefone mutin ho marka SAMSUNG ne’ebé iha liman.

“ehm, heisa Ano” ferik ne’e hatan ho lian simples hanesan la preokupa ba nia kabun.

“ama ho alin han tiha ona ka sidauk” hau husu ho ansi atu hatene sira han ona ka lae.

“babain ne’e ami la han etu ida, ami han deit hudi tasak deit lo’os ona” ferik ne’e konta hodi hateke ba nia oan feto ikun ne’ebé sadere an iha uma tatís nia parede.

Kareta marka oi-oin ne’ebé liu ba mai fo esperansa ba nia hodi sosa nia bani been ne’ebé nia faan. Esforsu ne’e mak fetik isin morena ne’e halo hodi suporta oan sira be nudar riku soin ba familia nia moris.

“Bani been ne’e hau faan husi Indonesia nia tempu hodi suporta ba hau nia oan nain sanulu, feto 5 mane 5, ohin loron oan nain 3 eskola iha SMP Paulos Sexto no balun eskola iha STM (Eskola Téknika Vokasional) Becora” dehan ferik husi Munisípiu  Aileu Posto administrativu  Liquidoe ne’e iha Colmera.

Oan nain tolu mak forma ona familia maibé ferin Maria Graciana lakohi sai naha todan ba nia oan sira tanba nia konsiente katak nia bei oan sira mos barak.

                   PROSESU KOA BANI BEEN.

Bani been ne’eb’e babain ferik ne’e faan iha área Colmera ne’e koa iha ai-hun sira ne’ebé mak moris iha ferik ne’e nia to’os laran, ferik ne’e konsidera bani been ne’e sira nian rasik ona tanba ai-hun ne’ebé mak bani been halo nia uma ba moris iha ferik nia to’os laran ne’ebé dadaun ne’e sira halo lutu haleu.

Molok koa bani been, ba dahuluk sira sunu ahi iha ai hun atu nune’e bani bele husik nia uma no fasil ba sira hodi koa.

“bani been ne’e ami foti iha ami to’os, hau nia oan sira ho hau nia laen mak koa mak hau mai fa’an, bani been ne’e ami tau iha bidon” ferik Maria konta.

           “Hau Presija Barraka Hodi Fa’an”

Loron-loron  Maria Graciana leba bani been hodi lao ba mai iha estrada kapital Díli nudar alternativu ba nia atu hetan osan. Maria Graciana haris ho kosar  ween maibe nia nafatin lao tanba oan sira nia exigensia mak hakbiit nia hodi faan.

Bani been ne’ebé nia leba butir ida dolar  walu (8$) maibé depende sorti mak ema sosa.

“depende sorti mak ema sosa, dalaruma loron ida sosa deit butir 1 ka 2 deit” dehan nia.

Faan iha kapital Díli nia fuan, iha ukun nain nia matan laran, la dok husi uma ne’ebé ukun nain sira hela bá maibé ferik ne’e nia halerik hanesan folin laek ba sira ne’ebé basa hirus matan dehan reprezenta povu nia lian. Ferik ne’e presija fatin hodi faan nia bani been maibé to’o minutu ida ne’e sidauk hetan osan ne’eb’e naton hodi harí barraka. Osan ne’ebé loron kalan nia han deit mós bele dehan susar sa tán harí barraka hodi faan bani been.

“hau presija barraka hodi faan, maibé governu sidauk ajuda ne’e” ferik ne’e konta ho oin triste.

Harí barraka nudar mehi ida ne’ebe ferik Maria Graciana hein bainhira mak sai realidade.

Iha parte seluk iha kbiit laek no labarik otas nurak ne’ebé kontinua fa’an iha dalan ninin.

Jornalista RTTL dada lia ho Maria Graciana iha área Colemera páteo nia sorin.