Inan Nia Halerik Hakbiit Oan.

Foto Google : Labarik Feto ida hein hela nia inan ne'ebe moras todan.

Loron Domingo ponteiro oras baku ba tuku 17:11, hau hakat neneik husi Caicoli ba Largo Lecidere, too iha Largo, hau tur iha meja kabuar ne’ebé halo ho simento, hodi foti matan hateke ikan no manu sira semo namlele iha tasi leten halo hau nia fuan mos hakmatek tebes.

Tasi ibun no ai mahon nia malirin dada ema wain husi otas nurak, ferik no katuas lori nia familia, balun seluk hamutuk ho nia fuan sorin (Doben) hakbesik aan ba Largo Lecidere atu sente anin tasi ne’ebé fresku no rona laloran nia lian bee baku ba mai iha tasi ibun.

Iha minutu balun nia laran anin tasi suut labarik nia lian mai hau nia tilun “Maun...maun sosa lai hau nia derok masin ne’e...” labarik ida hatais faru foer, nakles no ain tanan ida ne’ebé lolo ona nia derok masin mai hau atu sosa, “ida hira?” hau husu labarik ne’e “Ida 50 sen maun” nia hatan ho oin ne’ebé nakonu ho esperansa ba hau atu sosa, iha hau nia hare labarik ne’e hanesan esforsu aan atu hatan ema ruma nia halerik...ho hanoin ida ne’e hau husu labarik ne,e atu bele hatene saida mak nia subar iha fuan “Alin faan derok ne’e atu halo saida?” hau husu alin ne’e ho oin triste uituan “Maun ohin hau ba husu derok iha viziñu sira nia uma hodi mai faan atu nune´e hau bele sosa ai moruk ba hau nia ama ne’ebé moras hela iha uma” alin ne’e hatan ho matan ween nakonu ho nia matan fuan. “se mak hein ama moras iha uma?” Hau husu tan ho intensaun atu hatene klaru liu tan “Ama mesak deit maun” nia hatan. “apa iha nebee?” hau husu tan “Maun hau nia apa husik ami mesak deit ona, hau nia mama konta ba hau dehan hau nia papa husik ami rua ama ona” labarik hatan ho mata ween halo hau fuan hatodan hau nia ibun hodi monok lia fuan rihun ba rihun, hau sente fuan moras tebes...hau nia liman fuan mos hahu lamas neneik ona ba hau nia bolsu hodi foti osan dolar ida hodi troka ba labarik ne’e nia derok “obrigado maun, maun sosa hotu deit ona tanba hamutuk empat dolar deit nee” nia agradese no hahu lolo nia liman neneik hodi foti osan dolar ida hau fo ne’e, “maun nia osan la too ona, alin hakbesik aan ba ema sira tur iha tasi ibun ne’e keta sira hakarak sosa” hau fo esperansa ba alin ne’ebé kontinua husu hau atu sosa... Entre ami nain rua nia konversa hau hateken ba hau nia telefone iha liman oras mos lao ona ba tuku 18:25 kalohan metan mos hahu falun neneik ona ba loron nia roman hodi hamosu kalan nia nakukun, hare iha tasi ibun ema hahu fila hikas ona ba ida-ida nia ai-mahan (uma) halo labarik ne’e lakon esperansa tanba ema la iha ona atu sosa nia derok masin ne’e.

Maibe labarik ne’e esforsu aan nafatin maske kalan too dadauk ona, tanba inan nia halerik halo nia aten barani hodi finji hakbesik aan nafatin ba ema balun ne’ebé sei tur iha kadeira no meza kabur ne’e, maibe hau hare ema lakohi sosa ona nia derok bee nia leba.

“sorti boot, oan sei besik nia inan, sekarik oan ne’e mak husik mesak nia inan saida mak mosu ba nia inan?” husu ba hau nia aan.

Dala wain, tan servisu, eskola no preokupasaun kesi ema nia ain, susar atu hakat ba nia horik fatin hodi hare nia nia inan ferik sira hela mesak iha uma, dalaruma nunka hanoin saida mak atu mosu ba ita nia inan aman.

Kalan hamosu ona nakukun halo hau fila ona mai uma....hare labarik kontinua lao maibe lahatene atu ba los ne’ebé mak ema bele sosa hotu nia derok nee atu nune’e nia bele ba sosa ai moruk musan hodi fo ba nia inan ne’ebé moras todan hela iha uma.

Hakerek Nain : Constancio Vieira.

   Kor mutin malirin bosok matan.

We’e kona hau isin, la hatene husi ne’ebé nia turuk mai, foti matan hateke ba leten, la haré wee ne’e nia hun, laos klamar mak tanis, maibe tuir matenek nain sira dehan, kalohan mak nabén hodi hamonu udan wee.

Hamriik iha ne’e, iha hau nia ain leut (ain fatin), iha Rádio Televisaun Timor-leste (RTTL,ep), iha kaikoli, foti matan hateke ba foho Lahane Ocidental, ne’ebé toba monok hela iha abu-abu kor mutin nia hakoak.

Foho ne’e sai furak wainhira abu-abu falun metin, tanba haré hanesan jelu fatuk ne’ebé Ró ahi Titanic soke iha tasi atlantiku nian; basá la hare ba foho ne’e nia orijinalidade (keaslian).

Matan hateke ba foho hun, hare uma hun sira hakmatek, uma ne’ebe nia odamatan no janela taka metin tanba tauk malirin ne’ebé nudar inimigu ba uma nain sira.

Liman fuan rua husi karuk ne’e habit hela kesak suar ida, nia lolon hakerek Marllboro, hamanas fuan tanba la iha ahi matan atu haneruk. Hein wainhira mak abu-abu husik foho ne’e, atu hau bele haré foho ne’e nia orijen, iha minutu balun nia laran, anin hú neneik abu-abu hodi suar nahas iha anin leten.

 “Aahhh afinal foho nia orijinalidade mak ne’e, abu-abu ne'e bosok hau nia matan” hanoin ne'e mosu iha laran, wainhira anin huu ses kalohan ne'ebe taka iha foho lolon.

Foho furak, la furak ona, tan nia emar sira la hafurak, halo matan hewai ba foho nia orijinalidade, liman mamar hodi hakotu maibé liman toos hodi kuda, ai-barak nia hun hamrik firme maibe la iha sanak ida mak hafutar, rai mean halai husi sorin ba sorin tanba la iha ai abut mak kaer metin rai.

Tesi ai bele hamosu rai halai hodi fo impaktu negativu ba komunidade nia moris. Hadomi natureja salva o nia vida.

“Emar nia furak depende ba natureja nia furak, natureja nia furak depende ba ema nia hahalok” hanesan lia fuan ne’ebé mak Kay Rala Xanana Gusmão hakerek iha foho Ramelau hun.

Hakerek Nain : Constancio Vieira.

KOR METAN SUNU MUTUK HANOIN AAT.

Metan falun tomak hau nia isisn lolon,  sadere aan ba didin lolon kloot ne’ebé nakukun hakuak “aii...amaaa! hau mate ona! Aii...apaaa hau mate ona” lian hakilar halerik ne’e mak hasé hau tilun maske matan la haré ba fulan no fitun nia roman.

Olavio Dias Quintas (Eis prijioneiro) tur hela iha nia rental nia oin.

Hakruuk ba justisa hodi moris iha nakukun, la haré ba fulan ho nia fitun nia hamnasa ne’ebé haraik ba rai,  la rona ema nia lian, aksaun violento domina iha kuartu ne’e, ran sulin hanesan inan nia matan ween habokon hau isin, odataman besi dalas walu, heleu hau isin maibe la hamate hau nia mehi.

 La kleur, maibé, sente laos lao-lais, fulan 15 nia laran, horon deit anin ne’ebé la fresku ba inus, laran ne’e hakribi maibe la iha ona anin seluk hodi horon,  atu katak lerek saida, husik halo tuir saida mak hakotu mai hau; isin lolon ne’e bele hakmatek iha kuartu nakukun, kakutak semo iha lalehan hodi fo biban ba anin maus hodi huu nahas rai uut destroi iha kakutak.

Liman fuan ne’e habit tinta kesak ne’ebé fahe husi kuartu nakukun ne’e nia nain, hau pinta mehi ne’ebé falun iha kakutak "hau nia logo rental ne'e hau halo iha prizaun laran" Joven isin lotuk ne’e dehan hodi hatudu liman ba baner rental Muaa-cauu nian ne’ebé taka iha didin lolon.

Faan sasan nakukun,  lori hau ba nakukun, foin arepende maibe buat hotu liu ona, karik faan sasan naroman nian bele lori mos hau ba naroman

 "Iha sela ne'e nia laran, hau iha blok A, blok ne'e akumula ema sira halo problema grave,  hanesan falsifika dokumentus no konssumu ai-moruk aat (droga), iha kuartu ne’e,  soe foer kiik ka boot iha fatin deit" dehan joven kulit moreno ne'e ho mataween nakonu.

Ohin loron, horon anin fresku, sente haksolok tanba ida ne’e nudar biban ida atu soe hahalok aat hodi kontribui ba paz no dezemvolvimento ba rai ne’ebé heroi sira troka ho isin ne’e “hau agora fokus deit ba hau nia rental oan ne’e, hau mos iha koñesimentu ituan kona ba Informatica nian, hanoin deit ba hau nia oan sira, agora ne’e buka deit  etu bikan tolu ba loron ida nian” dehan joven isin moreno ne’e hodi hakruk ba rai.

“Violensia no droga hau sente ona, hau halo ona, maibe la diak ba moris loron aban bainrua nian, ita sei tama ba prizaun wainhira pratika hahalok ne’ebé mak la diak, alin sira ne’ebé mak hakarak eskola fokus deit ba estudu atu responde ba moris futuru nian, imi nia dalan moris nian sei naruk” Mensazem badak husi eis prijioneiro Olavio Dias Quintas.

Prijaun nakukun, hare kor metan falun hau isin, husi ne’e hau soe hanoin aat, husi ne’e hau hakoi hahalok aat hodi kontribui ba dezemvolvimentu.

Hakerek Nain : Constancio Vieira.